Filmjaar 2023

2023 gaat onvermijdelijk de boeken in als Het Jaar van Barbie. Maar aan onze jaarlijstjes is dat niet af te zien.

Barbie mag dan afgelopen zomer de slag om het publiek glansrijk hebben gewonnen, in onze eindejaarslijstjes komt Greta Gerwigs knalroze, post-ironische feminisme er bekaaid vanaf. Noch in het jaaroverzicht van onze rubriek Filmsterren, waarin maandelijks de sterrenoordelen van de Nederlandse filmpers worden verzameld, noch in de lijst samengesteld uit de favorieten van alle Filmkrant-medewerkers haalt Barbie de toptien.

Ook Oppenheimer komt daarin overigens niet als winnaar uit de bus. In beide lijsten worden de grote zomerfilms overtuigend verslagen door Aftersun, het speelfilmdebuut van Charlotte Wells. Die film groeide, na een première in het zijprogramma Semaine de la Critique op Cannes 2022, gestaag uit tot een arthousesucces, inclusief onverwachte maar welverdiende Oscar-nominatie voor hoofdrolspeler Paul Mescal. Het is het toonbeeld van de kleine film die lang nadreunt, waar collega Roosje van der Kamp onlangs in Filmkrant een lans voor brak.

Oppenheimer haalt wel nog beide toptiens, maar zelfs dat is Barbie niet gegund. Slechts 3 van de 29 medewerkers die hun stem uitbrachten, namen de film op in hun topvijf – goed voor een negentiende plaats. In Filmsterren staat de film zelfs niet in de topdertig. Medewerker Ivo De Kock vat het bondig samen: “Als kinderfilm voor volwassenen charmeert Barbie met een mix van humor, kritiek en relativering. Maar om te blijven nazinderen wanneer we in de achteruitkijkspiegel naar 2023 kijken is-ie toch net te gelikt, te geformatteerd.”

Toch is en blijft de film het boegbeeld van dit filmjaar, al is het maar omdat de jaarlijstjes bol staan van de films die net als Barbie ingegeven lijken door een post-MeToo-behoefte om het patriarchaat en de positie van de vrouw in de wereld te bevragen. Zie: de complexe daders-of-slachtoffers-of-allebei in de beklaagdenbankjes van Tár, Cannes-winnaar Anatomy of a Fall, Saint Omer en Reality. Allemaal films die elk op hun eigen manier het meest pamflettistische moment in Barbie – die uit het hart gegrepen “vrouw zijn is onmogelijk”-speech – echoën.

Zie ook: de destructieve mannelijkheid in onder meer Oppenheimer, Pacifiction, The Banshees of Inisherin en Godland. En zie (ja, gá vooral zien): de intieme confessies over wat vrouwen wordt aangedaan in Smoke Sauna Sisterhood, in al zijn vlezige rauwheid misschien wel de meest effectieve anti-Barbie.

Lang, langer…
Veel ge-ach en ge-wee dit najaar over de lengte van films. Want terwijl de superheldenspektakels (in eerdere jaren soms goed voor 3+ uur achtbaanvermaak) steeds korter worden, lijkt het virus nu overgeslagen op de serieuze artfilmmakers.

Je zou bijna denken dat ze hun films maken wetende dat de meeste mensen ze niet in de bioscoop zien, maar thuis op de bank, met de pauzeknop binnen handbereik.

Of, minder cynisch: het geeft meer ruimte voor diepgang en complexiteit. Dat blijkt ook wel uit het feit dat een uitvoerige lengte een hoge waardering van de films zeker niet in de weg heeft gestaan: Tár (dik 2,5 uur), Anatomy of a Fall (idem), Pacifiction (2 uur en 45 minuten), Oppenheimer (3), Killers of the Flower Moon (bijna 3,5) en De bezette stad (dik 4) staan allemaal hoog aangeschreven, zowel bij de medewerkers als in Filmsterren. Laatstgenoemde is zelfs de door de filmpers hoogst gewaardeerde film van het jaar.

Autobio
Voor film van het jaar Aftersun, een uitgekiend amalgaam van authentieke emoties en verfijning via fictie, greep debutant Charlotte Wells terug op haar eigen jeugd. Ze was lang niet de enige filmmaker die autobio groef dit jaar, en het waren ook zeker niet alleen debutanten (voor wie het eigen leven wel vaker startpunt is: you film what you know).

Wie weet is het een uitloper van de corona-lockdowns, die er bij velen toe leidden om dozen met oude foto’s open te trekken (zie ook ons interview met Sofia Coppola). Zo kregen we de jeugdbespiegelingen van Steven Spielberg in The Fabelmans; het intieme moeder-dochterdrama van The Eternal Daughter, een enigmatisch coda bij Joanna Hoggs eerdere autobiografische tweeluik The Souvenir (2019-22); Michel Gondry die zijn bipolaire demonen in de ogen kijkt met Le livre des solutions; Miyazaki’s op zijn eigen jeugd gefantaseerde The Boy and the Heron; Rebecca Zlotowski’s terugblik op haar periode als broze stiefmoeder in Les enfants des autres; en Celine Songs fijnbesnaarde, zoetzure melancholie in Past Lives.

Maar Jafar Panahi steekt de kroon met No Bears, zijn nieuwste zet in een schaakspel met de Iraanse autoriteiten dat inmiddels al decennia duurt. Net als in eerdere films als This Is Not a Film (2011) en Taxi Teheran (2015) maakt hij van (een fictieversie van) zichzelf hoofdpersoon, onderwerp en lijdend voorwerp, als een filmmaker die geen films mag maken en dat toch doet – met alle gevolgen van dien.

Engelse titels
En de Nederlandse film? Die kan, net als werd getoond in het eerder dit jaar gepresenteerde onderzoek in opdracht van het Filmfonds, niet aansluiten bij de internationale collega’s. Uitzondering die de regel bevestigt: De bezette stad van Steve McQueen, een deels in Amsterdam wonende Brit.

Maar verder haalt geen enkele Nederlandse productie de toptiens. In het medewerkersklassement staat Ena Sendijarevic’ in Locarno gelauwerde NFF-opener Sweet Dreams op een elfde plaats (gedeeld met Scorsese’s Killers of the Flower Moon). De slotfilm van het NFF, Zomervacht van Joren Molter, scoort juist in Filmsterren relatief hoog, op de veertiende plek met exact vier sterren gemiddeld (een score die het met maar liefst veertien andere titels deelt, blijkbaar is vier sterren geven verleidelijker dan drieënhalf of vierenhalf). Verder scoren Toen we van de Duitsers verloren (Guido van Driel), Only You (Jonathan Elbers) en White Balls on Walls (Sarah Vos) in Filmsterren relatief hoog. Geen van allen werd door ook maar één Filmkrant-medewerker genoemd.

Op een andere manier vinden de Nederlandse films dit jaar wél aansluiting met het buitenland: er worden opvallend veel Engelse titels gehanteerd. Naast bovengenoemde drie onder meer ook Goodbye Stranger, Hardcore Never Dies, Daughters of the Sun, Paved Paradise en (deels) Nummer achttien, the breath of life. De titels zijn dus in ieder geval alvast klaar voor export.

Top 10 Filmkrant-medewerkers
score / aantal vermeldingen

1  Aftersun (Charlotte Wells) 39 / 10
2  Oppenheimer (Christopher Nolan) 27 / 8
3  Pacifiction (Albert Serra) 25 / 6
4  Past Lives (Celine Song) 24 / 6
    Anatomy of a Fall (Justine Triet) 24 / 8
6  De bezette stad (Steve McQueen) 18 / 4
7  The Eternal Daughter (Joanna Hogg) 15 / 4
8  Saint Omer (Alice Diop) 15 / 6
    Tár (Todd Field) 15 / 8
10 Asteroid City (Wes Anderson) 14 / 4

Hoogst genoteerde Nederlandse films

1 De bezette stad (Steve McQueen) 18 / 4
2 Sweet Dreams (Ena Sendijarevic) 13 / 6
3 Mag ik je aanraken? (Tamar van den Dop) 5 / 1
4 Dearest Fiona (Fiona Tan) 3 / 1
5 Waka nanga mi (Evani Gilds) 1 / 1

Top 10 rubriek Filmsterren
gemiddelde / aantal stemmen

1 De bezette stad (Steve McQueen) 4,40 / 5
2 Aftersun (Charlotte Wells) 4,38 / 12
3 Tár (Todd Field) 4,33 / 12
4 No Bears (Jafar Panahi) 4,31 / 8
   Pacifiction (Albert Serra) 4,31 / 8
6 Killers of the Flower Moon (Martin Scorsese) 4,3 / 5
7 The Banshees of Inisherin (Martin McDonagh) 4,27 / 13
8 Oppenheimer (Christopher Nolan) 4,21 / 12
9 All the Beauty and the Bloodshed (Laura Poitras) 4,19 / 8
10 Anatomy of a Fall (Justine Triet) 4,18 / 11

Hoogst genoteerde Nederlandse films

1 De bezette stad (Steve McQueen) 4,40 / 5
2 Zomervacht (Joren Molter) 4,00 / 9
3 Toen we van de Duitsers verloren (Guido van Driel) 3,79 / 7
4 Only You (Jonathan Elbers) 3,75 / 2
   White Balls on Walls (Sarah Vos) 3,75 / 2