Smoke Sauna Sisterhood

Stap mee in een Estlandse rooksauna, waar vrouwen traditiegetrouw niet alleen hun lichaam wassen, maar ook hun ziel reinigen en sterken. Deze intieme documentaire maakt de bioscoop tot zweethok waar de besmeurde vrouwenziel een stevige schrobbeurt ondergaat.

Eén keer eerder heb ik meegemaakt dat een documentaire een zo sterke fysieke reactie opriep als Smoke Sauna Sisterhood. Dankzij de fantastische horrordoc Leviathan (2012), over leven en dood aan boord van een visserschip op de Atlantische Oceaan, strompelde ik een decennium terug – ook tijdens IDFA – zeeziek de bioscoop uit.

Dit keer is het de van het Estse platteland afkomstige regisseur Anna Hints die me van slag bracht, met haar documentairedebuut dat de bioscoop niet tot schip maar tot sauna vertimmert. Een Estlandse rooksauna om precies te zijn.

Met vijf vrouwen stapt de kijker een zweetkamer binnen in een idyllisch gelegen boshut bij een meertje, waar kommetjes water op de met een haardvuur verwarmde, gloeiendhete stenen worden gegoten. Een traditie die van generatie op generatie is doorgegeven. Om daar te kunnen filmen viel nog niet mee: de lenzen moesten geleidelijk opwarmen met de sauna, om na zes uur hun maximale hitteniveau te bereiken. De cinematograaf moest handschoenen aan om zich niet aan de metalen behuizing te branden.

Luisterend oor
Op vergelijkbare wijze stijgt de temperatuur tijdens de serie intieme wasbeurten, waarbij de persoonlijke verhalen van steeds dieper uit de ziel lijken te worden losgeweekt. Van meer algemene opmerkingen over vrouw-zijn in een mannenwereld, verwachtingen van familie en door moeders doorgegeven lessen, verschuift de aandacht naar intiemere onderwerpen als een door schoonheidsidealen aangetast zelfbeeld, dienstbaarheid en ontplooiing, de eerste kus van een man of vrouw, dickpics en dromen.

In de laatste fase komen taboes aan bod rond emotionele verwaarlozing, mishandeling, afgebroken zwangerschappen en het bevallen van een doodgeboren kind om uiteindelijk uit te monden in een zeer pijnlijke ontboezeming van – zo bleek pas na lezing van interviews achteraf – de regisseur zelf.

Dat Hints zelf als deelnemer in de sauna plaatsnam is nergens in de film expliciet gemaakt, maar hoe persoonlijk deze louterende documentaire is, voel je aan alles. Tegelijk laat Hints de getuigenissen in de sauna het persoonlijke overstijgen, tot een universeler niveau van herkenbare verhalen over wat het betekent om als ziel met een vrouwenlijf te zijn gezegend. Dat komt omdat we alleen het gezicht zien van de gastvrouw die de sauna runt. Zij stelt soms een vraag, maar vormt vooral het luisterend oor voor de bezoekers. Later in de film is er nog één vrouw die ervoor kiest haar gezicht wel te tonen; niet toevallig gaat haar verhaal over uit de kast komen.

Mystieke dimensie
Van de andere vrouwen zien we alleen delen van hun lijven, dichtbij en vanzelfsprekend. Met haar aanpak respecteert Hints niet alleen de privacy van de deelnemers en de intimiteit van de sauna; het buiten beeld laten van de gezichten heeft als welkom bijeffect dat de afzonderlijke lichamen, stemmen en gedeelde verhalen samen lijken te smelten tot één grote, archetypische vrouwenziel. Een sleutelzin, waar deze film tegen ageert, vat kernachtig samen hoe aan vrouwen toegeschreven kwaliteiten in een stereotiepe mannenmaatschappij worden gekleineerd: “Je liefde laten blijken is zwak.”

Ritme en tijd vormen twee andere belangrijke motieven in de film. De wasbeurten, rustperiodes en gesprekken in de sauna worden regelmatig afgewisseld met een gang naar buiten, de frisse lucht en natuur in: voor een onderdompeling in het bevroren meertje, om te zingen en dansen bij accordeonmuziek, om samen te liggen chillen in het gras. In die pauzes zien we de seizoenen voorbijtrekken; van winter wordt het zomer en herfst. Er wordt gelachen, er is een sneeuwballengevecht, er wordt zelfgerookt spek gegeten.

Ook duikt er buiten een (groot)moeder op, die het spek helpt opbinden en roken. Haar geest keert vervolgens vaker terug, omgeven door digitaal bewerkte rook- en mistslierten, om te vertellen hoe het vroeger ging, hoe haar leven als vrouw was, wat de traditie van de rooksauna behelst, hoe de doden er werden gewassen en hoe die er nu nog steeds worden opgeroepen. Met de shots van klaterende waterspetters en de dampen van de sauna roept Hints zo de historische, mystieke dimensie op van de saunatraditie. Die sfeer wordt ondersteund door etherische klanken op de geluidsband, van de IJslandse muzikant Edvard Egilsson en de elektronische volksmuziek-fusionband Eeter, waarin Hints zingt.

Ritmisch zijn ook de massages en het pijnuitdrijvingsritueel met bosjes samengebonden bladeren, de vrouwenstemmen die afstemmen op eenzelfde toon om een krachtig, bezwerend geluid te uiten: “We zweten al deze angst en pijn uit!” Met haar hyperpersoonlijke film behekst Hints de kijker zo in de beste zin des woords.