Filmjaar 2024

Valt er chocola te maken van de ranglijst van films die als beste gewaardeerd worden door Filmkrant-medewerkers en de verzamelde Nederlandse filmpers? Het schiet alle kanten op: bombastisch wordt afgewisseld met intiem, confronterend met escapistisch.

“Kleine verhalen die aan grote waarheden raken”, noemt Basje Boer het in haar lofzang op Kelly Reichardts Showing Up. Het is dat type film dat domineert in het jaaroverzicht dit jaar.

Al geldt het niet voor de films die op de eerste plekken eindigen. Daar prijken twee films die al direct tijdens het kijken hun mokerslagen uitdelen. Dat geldt zowel voor de medewerkers-toptien (samengesteld uit in totaal 36 topvijfs), als voor de tien best beoordeelde films in onze rubriek Filmsterren, die maandelijks de oordelen van vooraanstaande Nederlandse filmcritici weegt.

De lijsten worden aangevoerd door respectievelijk The Zone of Interest, Jonathan Glazers Holocaust-film die al sinds Cannes 2023 nadreunt, en Yorgos Lanthimos’ regenboog-steampunk-Frankenstein-Barbie-film Poor Things, in datzelfde jaar winnaar van de Gouden Leeuw in Venetië. Twee films die zowel stilistisch als inhoudelijk zo ongeveer elkaars tegenpolen zijn – de sobere strengheid van Glazers weergave van het leven van een nazi-kampcommandant tegenover de weelderige veelheid van Lanthimos’ wereldreis met de destructief-naïeve Bella Baxter. Maar wat ze delen is de grote greep die de makers doen, het zijn films die willen overweldigen.

In de loop van het jaar waren het vooral de films die hoog van de toren bliezen die de aandacht kregen. Zo ging de Gouden Palm in Cannes naar de slapstick-­helletocht van een stripper, met Sean Bakers Anora – “onverwacht zo oprecht dat het een echte gut punch oplevert”, aldus Sacha Gertsik in haar jaarlijstje. En er werden vele krantenkolommen volgeschreven over Coralie Fargeats The Substance, in de woorden van collega Maricke Nieuwdorp “hysterisch op precies de goede manier”. Een van de grootste kassuccessen van het jaar was Denis Villeneuve’s Dune: Part Two, een “monumentale Hollywood-film waar toch reliëf in zit”, aldus Thomas Heerma van Voss in zijn recensie.

Mos en porselein
Maar toch: opvallend veel van de films die na die twee overtuigende winnaars wedijveren om een plekje in de toptien, zijn kleiner van aard. Zeker in de medewerkers-toptien, waarvoor wordt teruggeblikt op de films van het jaar, terwijl de Filmsterren-oordelen kort na de eerste persvoorstelling een meer primaire reactie optekenen. (Andersom kan een film die in eerste instantie imponeerde, aan het eind van het jaar vergeten worden – zie bijvoorbeeld Blink Twice van Zoë Kravitz, het enige regiedebuut in de Filmsterren-toptien, dat door slechts één Filmkrant-medewerker werd genoemd en waarschijnlijk überhaupt door weinig collega’s werd gezien.)

Aan het einde van het jaar worden juist de films gewaardeerd die meer tijd en aandacht vragen. Die je misschien al direct bij het kijken goed vindt, maar waarvan je pas écht doorhebt hoe rijk en gelaagd ze zijn als je ze langer met je mee draagt, of misschien een tweede keer ziet. Films die, zoals Elise van Dam schrijft over Here van Bas Devos, “met aandacht kijken naar waar je blik meestal aan voorbijgaat, door hun pas te vertragen en stil te houden”. Kijken naar mos, in Here. Naar porseleinen beeldjes, in Showing Up. Naar diep begraven schatten, in La chimera. Maar vooral: met aandacht kijken naar de mensen om je heen, naar de wereld waar je slechts een onderdeel van bent.

Klein, kleiner, kleinst: het is waarschijnlijk voor het eerst dat een korte film het tot de jaarlijstjes schopt. Nina Gantz’ Wander to Wonder, op de derde plek in het Filmsterren-klassement, is meteen ook de enige Nederlandse film die een rol speelt. Onder de in totaal 83 films die door de Filmkrant-medewerkers werden genoemd, waren slechts zes Nederlandse, en elk daarvan kreeg slechts één vermelding (voor de goede orde: Alreadymade, Casting Call, Future Me, Indië verloren…, Krazy House en The Waste Land).

Ook in Filmsterren komt geen enkele andere vaderlandse titel ook maar in de buurt van de hogere regionen; alleen Mascha Halberstads Vos en Haas redden het bos scoort (krap aan) hoger dan een 3,5 gemiddeld. (Waarbij moet worden aangetekend dat Future Me van Vincent Boy Kars en Stefanie Kolks Melk, beide goed ontvangen, door uiteenlopende redenen bij hun release helaas niet in de rubriek konden worden opgenomen.)

Maskers
Zijn er rode draden te vinden in de films van 2024? Het fascisme en de huidige politieke ruk naar rechts waren uiteraard zelden ver weg, van The Zone of Interest aan het begin van het jaar via Civil War en de overdenkingen rond de wenselijkheid van absolute macht in Dune: Part Two tot aan Francis Ford Coppola’s Megalopolis, dat het huidige Amerika expliciet vergelijkt met het Romeinse Rijk ten tijde van zijn ineenstorting en waarschuwt voor “de onverzadigbare machtshonger van enkelen”.

Ook de klimaatcrisis en andersoortige eindes-der-tijden dienden zich nadrukkelijk aan. Soms in voluit (post)apocalyptische films, zoals The End We Start From of George Millers nieuwste toevoeging aan zijn Mad Max-universum Furiosa: A Mad Max Saga. En zelfs in kinderfilm Vos en Haas redden het bos dient zich een zondvloed aan. Maar vaker sijpelde de naderende klimaatramp meer zijdelings de films in. Via het uitstervende vogeltje waarnaar Rona op zoek gaat terwijl ze afkickt van haar alcoholverslaving in The Outrun. Via de fulminerende klimaatpessimist gespeeld door John Turturro in The Room Next Door. Via grapjes over falende elektrische auto’s in Sterben. Via het activisme van de tieners in Langue étrangère, dat verder vooral om hun ontluikende verliefdheid draait.

Maar ook hier komt tussen die grote thema’s iets kleiners bovendrijven. Opvallend vaak draaide het in 2024 om de kloof tussen hoe je jezelf ziet en hoe de buitenwereld naar je kijkt. Dat is de drijvende motor achter The Substance, waarin een (zowel door haarzelf als iedereen om haar heen) geïdealiseerde versie van Demi Moore’s filmster op leeftijd een mens van vlees en bloed wordt. Zie ook Aaron Schimbergs mannelijke keerzijde van die medaille in A Different Man.

Het kwam terug in Joker: Folie à Deux, de meest prominente flop van het jaar, waarin Joker in het reine moet zien te komen met hoe hij na de gebeurtenissen in de eerste film wordt gevierd als massamoordenaar. En meer ingetogen versies van de thematiek zijn te vinden in Showing Up, waarin hoofdpersonage Lizzy haar zelfbeeld als kunstenaar bevraagt omdat de wereld telkens iets banalers van haar eist, en in All of Us Strangers, dat zich uiteindelijk van begin tot eind in het verschuivende zelfbeeld van schrijver Adam af blijkt te spelen.

Mati Diop geeft die thematiek in Dahomey een even magische als politiek geladen invulling door een in de negentiende eeuw door Europese kolonisten geroofd standbeeld van de Afrikaanse koning Ghézo te laten reflecteren op hoe allerlei mensen naar hem kijken – zowel degenen die hem in de kelder van een Parijs museum in een houten kist timmeren, als degenen die hem er in Benin vol verering weer uit halen.

De meest absurdistische invulling is te vinden in Dream Scenario, de film die Nicolas Cage de zoveelste ‘comeback’ annex artistieke herwaardering opleverde. De door hem gespeelde professor vond zichzelf altijd veel groter dan de ruimte die de wereld hem bood, maar als hij op begint te duiken in de dromen van iedereen ter wereld blijkt al snel dat de erkenning waar hij altijd zo naar verlangde bepaald niet zonder keerzijdes is. Was hij nou maar wat kleiner gebleven.

Top 10 Filmkrant-medewerkers
puntentotaal / aantal vermeldingen

1 The Zone of Interest (Jonathan Glazer) 51 / 12
2 All of Us Strangers (Andrew Haigh) 28 / 8
3 La chimera (Alice Rohrwacher) 21 / 7
— Do Not Expect Too Much from the End of the World (Radu Jude) 21 / 7
— Poor Things (Yorgos Lanthimos) 21 / 7
— The Substance (Coralie Fargeat) 21 / 7
7 Here (Bas Devos) 18 / 4
8 Showing Up (Kelly Reichardt) 17 / 4
9 Anora (Sean Baker) 16 / 5
10 The Beast (Bertrand Bonello) 14 / 4
— Dahomey (Mati Diop) 14 / 5

Er stemden 36 medewerkers mee, die elk een topvijf aanleverden. De hoogst genoteerde film kreeg 5 punten, nummer twee kreeg er 4, enzovoort.

Top 10 rubriek Filmsterren
gemiddelde / aantal oordelen

1 Poor Things (Yorgos Lanthimos) 4,64 / 7
2 Dune: Part Two (Denis Villeneuve) 4,5 / 6
3 Wander to Wonder (Nina Gantz) 4,4 / 5
4 The Zone of Interest (Jonathan Glazer) 4,36 / 11
5 Showing Up (Kelly Reichardt) 4,33 / 3
— Blink Twice (Zoë Kravitz) 4,33 / 3
7 Do Not Expect Too Much from the End of the World (Radu Jude) 4,3 / 5
8 Anora (Sean Baker) 4,28 / 9
9 Here (Bas Devos) 4,19 / 8
10 The Holdovers (Alexander Payne) 4,11 / 9
— Green Border (Agnieszka Holland) 4,11 / 9

Rereleases en films met minder dan drie oordelen zijn uit de lijst gelaten. Gemiddelden zijn overgenomen uit de Filmsterren-overzichten zoals die in de loop van het jaar zijn gepubliceerd.