Agnieszka Holland over Green Border

De Poolse cineast Agnieszka Holland toont de humanitaire crisis op de grens tussen Polen en Wit-Rusland. Green Border won de Speciale Juryprijs in Venetië, maar werd haar door Poolse rechts-extremisten niet in dank afgenomen. “Niemand had gedacht dat de film zoveel zou losmaken.”

Sinds de première van Green Border (Zielona granica) in de hoofdcompetitie van het afgelopen filmfestival van Venetië loopt Agnieszka Holland rond met een bodyguard. “Het is een interessante ervaring”, grapt de Poolse cineast in Berlijn, op de dag van de EFA-prijsuitreiking van de European Film Academy, waarvan Holland voorzitter is.

Overigens waren de rapen al gaar nog voordat haar twintigste speelfilm überhaupt te zien was. De Poolse minister van Justitie beschreef Green Border in een post op X als ‘nazi-propaganda’ en de president van het land riep op tot een boycot.

Karin Wolfs schreef voor Filmkrant in oktober al uitgebreid over de fervente backlash tegen Hollands film. “We waren wel zenuwachtig, ja”, blikt Holland zelf terug op die tijd. “Je weet nooit of een of andere gek die retoriek hoort en besluit het heft in eigen handen te nemen.”

Dit allemaal omdat Holland in Green Border op indringende wijze de humanitaire crisis laat zien die zich afspeelt aan de grens tussen Polen en Wit-Rusland. In dit bosrijke gebied komen vluchtelingen letterlijk vast te zitten tussen West- en Oost-Europa.

De Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko lokte migranten uit het Midden-Oosten naar zijn land met de belofte dat de grensoversteek naar Polen veilig en voorspoedig zou verlopen. Aan het begin van de film zien we hoe een Syrische familie in 2021, voorzichtig optimistisch, arriveert op het vliegveld van Minsk. Maar binnen de realpolitik van Loekasjenko blijken ze “menselijke kogels” gericht op het hart van West-Europa, onderdeel van een omvangrijke groep migranten die het doelwit politiek moet destabiliseren.

Met de desillusie van deze familie wordt ook de kijker de oogkleppen afgezet. De migranten worden met geweld over de grens geduwd en aan de overkant met evenveel geweld ontvangen door Poolse grenswachters, die ze vervolgens weer terugduwen over de grens naar Wit-Rusland. Zo kaatsen deze hulpeloze mensen over en weer, terwijl honger, vermoeidheid en onverzorgde wonden steeds meer slachtoffers eisen.

“We deden veel research om deze tocht zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven”, legt Holland uit. “We putten onder andere uit het werk van de journalist Szymon Opryszek, die veel met vluchtelingen heeft meegereisd om hun levens in kaart te brengen. Dat geduw en getrek aan de grens kun je ook in video’s op YouTube zien, die door de migranten zelf zijn ge-upload.”

Holland en haar team besloten een zo rauw en realistisch mogelijke film over het onderwerp te maken, niet alleen vanuit het perspectief van migranten, maar ook van een grenswacht en een activist. Je ziet hoe de grenswachters worden geïndoctrineerd door hun leidinggevenden, hoe migranten in hun trainingen wordt ontmenselijkt. Je ziet ook hoe activisten hun eigen veiligheid op het spel zetten om voedsel, kleding en medicijnen naar het bos te brengen. En je ziet dus de ellendige tocht van die migranten die deze helse chaos proberen te navigeren. “Binnen dat narratief proberen we over niemand een waardeoordeel te vellen”, vertelt Holland. “We zijn namelijk vooral boos op de overheden die deze situatie gecreëerd hebben, een situatie waarbinnen grenswachters bijvoorbeeld moeten kiezen tussen wreedheid of hun werk ontwijken door zich ziek te melden. Het is niet normaal.”

Niet te veel esthethiek
Om dat morele grijze gebied visueel te versterken is Green Border geschoten in sober zwart-wit. “Het is een manier om niet te veel esthetiek op een ernstig onderwerp toe te passen”, legt Holland uit. “De focus ligt op het verhaal, de beelden moeten daar niet van afleiden. Bovendien komen in de film veel verschillende culturen samen en ik wil niet dat het gebruik van kleur op verschillende manieren cultureel geïnterpreteerd kan worden.”

Er was overigens ook een meer praktische reden om voor zwart-wit te gaan, aangezien Green Border werd gedraaid in het voorjaar. “Als we in kleur hadden gedraaid, zou je aan de hand van de verschillen in intensiteit van het groen van de bladeren allerlei continuïteitsfouten kunnen herkennen.”

Dat draaien ging relatief snel en behoorlijk clandestien. “We wilden geen aandacht trekken van de Poolse overheid, dus hebben we geen financiering aangevraagd bij het nationale filminstituut.” Elders werd het geld bij elkaar geschraapt om de film in slechts 24 dagen op te nemen in een privébos in Polen. “We draaiden discreet, in guerrillastijl, met twee filmteams tegelijk, om de film zo snel mogelijk te maken zonder te veel aandacht te trekken. Door die snelle vorm van filmen probeerden we ook die chaos zo goed mogelijk te reflecteren.”

Lastiger was het werken met de acteurs, veelal niet-professionele spelers die in het echt hadden meegemaakt wat hun personages nu ervoeren. “Veel van de acteurs waren echt vluchtelingen uit Syrië. Voor de film moesten we ze dus, met veel zorg, allerlei traumatische gebeurtenissen laten naspelen.”

Slechte publiciteit
Het wrange aan alle ophef die rond de film ontstond, is dat het opnieuw bewijst dat slechte publiciteit niet bestaat. Terwijl rechtse politici opriepen tot een boycot, gingen in Polen zo’n achthonderdduizend bezoekers naar de filmtheaters om Green Border te zien. “Ik denk dat onze criticasters zich te veel op de hals hebben gehaald”, merkt Holland venijnig op. “Hun absurde circus heeft alleen maar meer aandacht op de film gevestigd.”

Inmiddels is Green Border in meer progressieve kringen een soort educatief middel geworden om aandacht te vestigen op wat er aan de grenzen van Polen gebeurt. “Het is makkelijk om te denken dat je met een arthousefilm preekt voor eigen parochie, maar het is opvallend hoeveel mensen eigenlijk geen idee hebben wat er écht aan de grenzen van hun land gebeurt. Je ziet het nieuws, je hoort de statistieken en cijfers, maar je begrijpt niet wat die migranten echt moeten doorstaan om hier te komen.”

En ja, waarschijnlijk is het naïef om te hopen dat een film voor wezenlijke verandering kan zorgen; als voorzitter van de European Film Academy (een semi-politieke positie binnen de Europese Unie) heeft Holland daarover geen illusies. Maar alsnog onderstreept ze het maatschappelijk belang van krachtige cinema. “Deze film is onderdeel geworden van een grotere morele beweging”, legt ze uit. “Een beweging die ervoor heeft gezorgd dat mensen vragen beginnen te stellen over het systeem waarin ze leven, over het menselijk verval en alle propaganda die opspeelt. Ik denk zelfs dat Green Border heeft bijgedragen aan het feit dat de rechtse partij PiS bij de verkiezingen van 2023 aan macht heeft ingeboet.”

Over de rechtse politici die ook de inhoud van haar film probeerden te verdraaien, heeft Holland verder maar één ding te zeggen: “Ze hebben hun mening klaar zonder kennis te hebben genomen van de realiteit. Ze creëren een fake reality, waar wit zwart is en zwart wit. Een Matrix-wereld waar van slachtoffers daders worden gemaakt en de daders de slachtoffers zijn. Dat betekent dat de realiteit er voor hen niet toe doet.”