Wats dur aan de hand tussen Kaufman en Nolan

Allebei kwamen ze de afgelopen maanden met films die spelen met tijd. Allebei maakten ooit een film over geheugen. En verdomd: de carrières van Charlie Kaufman en Christopher Nolan schuren al langer tegen elkaar aan — misschien meer dan ze zelf zouden willen.

Er bestaat een sappige complottheorie over hoe rapper Nas al jaren door rapper Jay-Z wordt genaaid met releasedata. Die laatste zou er bij de meeste van Nas’ singles, albums en andere belangrijke projecten voor zorgen dat hij op de dag zelf of de dag erna ook iets groots uitbrengt. Heel kinderachtig, om zo Nas’ shine te jatten. Vooral als je bedenkt dat Jay-Z dat allemaal niet nodig heeft. Niet dat Nas in de bijstand zit, maar Jay-Z is miljardair. Nou wil ik niet zeggen dat filmmakers Christopher Nolan en Charlie Kaufman ook in zo’n pathetische vete met elkaar zitten, maar er is volgens mij sowieso iets aan de hand tussen die twee. Tijd om wat dingen op een rijtje te zetten.

2020 was een spannend jaar voor beiden, los van dat rotvirus. Kaufman en Nolan brachten allebei een bijzondere film uit over tijd. Tenet is een superstrakke, keiharde, bombastische actieknaller. Een soort ‘draai-dat-volume-omhoog-dit-is-mijn-nummer!’ cocainehigh met John David Washington als ‘De Protagonist’ die ervoor moet zorgen dat de toekomst het heden niet gaat verneuken. Tenet gaat over tijd buigen, een week lang achteruit in de tijd gaan, achtervolgingsscènes in z’n achterstevoren en een typische bad guy, uiteraard van Russische makelij. Ik omschrijf het een tikkie lomp, maar eerlijk gezegd: dat is de film ook. Na het zien van Tenet is het verleidelijk om hard op zoek te gaan naar de psyche achter het verhaal. Maar die is er niet. De achtergrondverhalen en beweegredenen van de personages zijn gewoon niet boeiend, het gaat Nolan om het concept van tijdsmanipulatie. Niks geen diepere laag.

Nee, dan I’m Thinking of Ending Things van Kaufman. Ook hij buigt met tijd en speelt met geheugen. Tenminste, dat denk je na de eerste keer kijken. Na een beetje research blijkt dat het allemaal heel anders en fantasievoller in elkaar steekt. Maar, nog steeds gedonder met herinneringen, tijd en wat-als-en dus. Kaufman heeft er wel iets minder budget voor nodig dan Nolan. Hoeveel kan het ook kosten om je film te openen met twee mensen die twintig minuten lang met elkaar praten in een auto? Voor het gemak accepteer je maar even dat hoofdrolspelers Jessie Buckley en Jesse Plemons allebei niet door hebben dat er iets geks gaande is zodra ze aankomen bij zijn ouderlijk huis waar moeder Toni Collette en vader David Thewlis de hele tijd nonchalant van leeftijd veranderen. Minder bombastisch, minder in your face, soms irritant saai en tegelijkertijd vervelend fascinerend – maar niettemin een film waarbij je na de eindcredits meteen de Google aanslingert in de hoop dat er heel veel verklaar-stukken over geschreven zijn.

Weird-as-fuck
Dus ze hebben allebei een verwarrende film gemaakt over tijd en die kwamen allebei in 2020 uit. Big deal. Beetje overdreven om ze dan meteen met twee rivaliserende rappers uit New York te vergelijken, toch? Nee, luister. Hun hele carrières lopen redelijk parallel, ook al verdient de een er veel meer poen mee dan de ander. Ik denk dat ze vaker tegen elkaar aan schurken dan mensen denken. En dan ze allebei zouden willen. Beiden debuteerden rond dezelfde tijd. Nolan in ’98 met Following, Kaufman als schrijver in ’99 met Being John Malkovich. Je weet wel, die film met een klein deurtje waarmee je in John Malkovich’ hoofd kon kruipen voor een kwartiertje dolle pret.

In 2000 kwam Nolan met z’n eerste echte knaller: Memento, een film over geheugen(verlies) waar de kijker twee tijdsritmes volgt waarvan er eentje achteruit gaat. Waarbij je dus eigenlijk in iemands hoofd kruipt.

Kaufman schreef vervolgens nog rustig even twee filmhits met ‘mind’ in de titel, Nolan liet ons heel erg medelijden hebben met Al Pacino omdat ie maar niet kon slapen in Insomnia (2002). Dit zijn twee filmmakers met een gedeelde fascinatie voor alles wat met brein, geheugen, tijd en herinneringen te maken heeft. Toch zijn het ook twee archetypen die onwijs ver uit elkaar liggen.

Kaufman, ondanks z’n successen, is de absurdistische schrijver met gitzwarte, weird-as-fuck komedies waar je vaak geen reet van snapt. Nolan, dankzij z’n successen, is een soort megacommerciële posterboy voor de slimme blockbuster waar je vaak geen reet van snapt. Kaufman de underdog, Nolan haantje de voorste. Kaufman die na Synecdoche, New York (2008), (in sommige kringen bekend als ‘Inception met een hart’) enorme moeite had financiering los krijgen voor volgende projecten. En Nolan, die na z’n eerste film het geld met zakken kreeg toegesmeten en voor Tenet zelfs een volledig vliegtuig kocht en liet ontploffen.

Kamillethee
Ook Kaufman zelf laat soms kruimeltjes kritiek achter voor de scherpe luisteraar. Of lezer. In z’n debuutroman Antkind zegt z’n hoofdpersoon B. letterlijk: ‘Starbucks is de slimme koffie voor domme mensen. Het is de Christopher Nolan van de koffies. Dunkin’ Donuts is lowbrow, authentiek. Het is het eenvoudige, echte plezier van een Judd Apatow film. Geen uitsloverij. Echt. Menselijk. Concurreer niet met me Christopher Nolan. Je gaat het altijd verliezen. Ik weet wie je bent en ik weet dat ik de slimmere ben van ons twee.’

Een fan van beide mannen zou hierin kritiek kunnen zien op het vak van filmcriticus (dat hoofdpersoon B. in Antkind beoefent), maar iemand die zich verlustigt aan complottheorieën over rivaliserende rappers leest hier ouderwets gekijf tussen twee getalenteerde kerels. Ook al is het nu vooral Kaufman die loopt te kissebissen. Kaufman geeft wel vaker af op het soort filmmaker dat Nolan is. In een Bafta Guru-speech in 2011 gaf hij aan dat hij het heus wel leuk vond als mensen zijn films goed vinden, maar het vooral belangrijk dat ie ze zelf goed vindt. Vervolgens gaf ie af op ‘franchise-films’, het soort films dat volgens Kaufman alleen wordt gemaakt om mensen geld af te troggelen. Batman iemand?

Toch denk ik dat het de Nas en Jay-Z van de cinema hartstikke goed zou doen als ze eens gezellig een pot kamillethee met elkaar zouden drinken. Er zijn namelijk belangrijke dingen die ze hetzelfde zien. Ze komen met al hun werk en hun liefde voor dezelfde thema’s bijna altijd tot dezelfde conclusies: herinneringen zijn fragiel en onbetrouwbaar en de tijd is niet terug te draaien of te veranderen, zoals in Back to the Future. Wat is gebeurd, is gebeurd. Je kunt de boel dus maar beter accepteren en een manier vinden om ermee om te gaan.

Zoals Leonard doet in Memento met z’n tattoos. Of de twee exjes in Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) die ervoor kiezen om het toch opnieuw te proberen, met alle kennis uit het verleden, wetende dat hun liefde misschien opnieuw zal mislukken. Een manier vinden om ermee om te gaan. Kaufman en Nolan, samen met de benen opgetrokken op de bank, onder een fleecedekentje en met een pot kamillethee. Ik zou meekijken.