Tenet

Actiescènes en gesprekken over de verhaalconstructie hebben in Tenet de overhand boven de psychologie en emoties van personages. Meer Inception dan Memento dus, deze geslaagde toevoeging aan Nolans niche van publieksvriendelijke blockbuster-tijdpuzzels.

Leven
Al het leven op aarde gaat eraan, als ze niet opschieten. Dat is zo ongeveer het verhaal van Christopher Nolans Tenet. Er wordt iets gemompeld over de stijgende waterspiegel, maar daar had net zo goed iets gemompeld kunnen zijn over een nucleaire ontploffing – voor het verhaal maakt het niet uit. Het is heel erg, wat er staat te gebeuren, en er is heel weinig tijd. En slechts één held kan het stoppen (gespeeld door John David Washington), met gelukkig een sidekick (Robert Pattinson). Veel diepgang of ontwikkeling is hun personages niet toebedeeld, maar het lukt de twee babbelende charmeurs toch om van Tenet bijna een buddy movie te maken. En dat geeft wat lucht. Want verder bestaat de film voornamelijk uit een opeenvolging van tikkende-tijdbomscenario’s.

Trots
De actiescènes zijn op zich enerverend genoeg, met dank aan het kinetische en overzichtelijke camerawerk van Hoyte van Hoytema (in IMAX en 70mm) en de verrassend effectieve pulserende bassen van componist Ludwig Göransson. Saai wordt de tweeënhalf uur durende film nergens. Al is niet alles even vernieuwend: we krijgen een terroristisch ogende overval op een theaterzaal te zien, een autoachtervolging en een paar één-op-één knokpartijen. Boeven zijn vaak kaal, groot, en kijken nors. Zoals dat gaat. En dat de gebruikte Boeing 747 echt is, levert trotse making-of-reclame op – maar het maakt taxiën totdat een muur wordt geramd niet direct veel spectaculairder. Regelmatig is het bovenal de locatie die indruk maakt, van een sierlijke woontoren in Mumbai tot een windmolenpark op zee.

Regel
Maar eigenlijk gaat het bij Tenet noch om de personages, noch om de actiescènes an sich – het gaat, zoals meestal bij Nolan, om de rol van tijd in het verhaal. Die is dit keer, zoals de titel al deed vermoeden, min of meer palindromisch. Dat wil zeggen: er zijn mensen en objecten die, onder omstandigheden, achterwaarts door de tijd bewegen. Dus goed, ja, die autoachtervolging heeft een twist. Maar de verwarrende en vervreemdende implicaties van het veranderen van de gebruikelijke regels van de tijd voor het individu worden hier nauwelijks onderzocht – in tegenstelling tot in Memento (2000), nog altijd Nolans meesterwerk. In Tenet kijkt onze naamloze held even vreemd op als ie voor het eerst vogels achteruit ziet vliegen en autorijden blijkt even wennen wanneer luchtweerstand en wrijving andersom werken (of zoiets) – maar hij krijgt het allemaal verrassend snel onder de knie, waarna alle aandacht weer naar de verhaalconstructie kan gaan: wie bevindt zich wanneer waar en beweegt zich welke kant op door de tijd en weet dus wat eerder dan wie? En wat gebeurt er als je jezelf tegenkomt?

Leger
Tenet is dus een puzzel. En die is niet bedoeld om in één keer op te lossen. De bedoeling is juist dat het internet binnenkort vol staat met Tenet Explained-video’s en verklarende schema’s met genestelde tijd-loops, zodat het publiek nog dagenlang met de film bezig blijft en hem hopelijk nog een keer wil zien. In de film zelf wordt ook al heel veel gepraat. Niet alleen wordt, tot op zekere hoogte, de tijdomkering verklaard, ook wordt vaak de volgende scène eerst beschreven voordat we hem daadwerkelijk zien. De briefing-scène waarin met een heel leger (van deels achterwaarts levende soldaten) een aankomende actie wordt doorgenomen is exemplarisch, maar ook andere scènes worden eerst door het ene personage aan het andere uitgelegd. Vermoedelijk werd gevreesd dat de film anders te ingewikkeld zou worden voor een groter publiek. Soms wordt zelfs aangekondigd wat je bij een scène moet voelen: de vliegtuigramkraak zal ‘dramatisch’ zijn en als onze held voor het eerst achterwaarts levend de buitenwereld in stapt wordt hem en ons beloofd dat dat ‘desoriënterend’ zal zijn. Wat een beetje tegenvalt.

Stort
Het online fandom kan ook doordiscussiëren over in de film slechts oppervlakkig aangestipte filosofische en natuurkundige theorieën als “een positron is een elektron dat terugreist in de tijd” en de bekende paradox dat als je teruggaat in de tijd en je opa vermoordt, je zelf nooit geboren had kunnen worden – en dus ook je opa niet had kunnen vermoorden. Dat laatste probleem wordt overigens in de film vrij achteloos van tafel geveegd, “want het is een paradox”. Onze held wordt uitgelegd dat ’ie het achterstevoren door de tijd reizen niet moet proberen te begrijpen, maar vooral moet “voelen”. “Intuition. Got it”, antwoordt die instemmend. Het ogenschijnlijk onvermijdelijke determinisme dat wordt geïmpliceerd met tweerichtingsverkeer door de tijd – en dus de afwezigheid van een vrije wil – wordt luchtig ondervangen met een verwijzing naar de onkenbaarheid van de relatie tussen de menselijke geest en parallelle werkelijkheden. Als je daar echt over gaat nadenken stort het hele kaartenhuis al gauw in elkaar, dus gaat de film snel verder. Op intuïtie.

Nevel
Nolan heeft met zijn publieksvriendelijke tijdpuzzelfilms een eigen niche gecreëerd in het blockbustergenre. Dat verdient lof. Als mensen zich niet laten afschrikken door de mogelijke Covid-nevel die in tweeënhalf uur in de bioscoopzaal ontstaat, zie ik weinig reden waarom Tenet niet een vergelijkbaar succes zal kennen als Nolans eerdere Inception (2010). Het is, dat is zeker, een echte bioscoopfilm. Voor mijn eigen oordeel maakt het uit hoeveel het achteraf puzzelen nog gaat opleveren. Bij Inception viel dat uiteindelijk tegen (zo ingewikkeld was die film nu ook weer niet), maar Tenet bezit na één keer kijken nog aardig wat losse eindjes. Als die na afloop op te lossen blijken, zal ook mijn waardering voor de film groeien.