De films van Lynne Ramsay en Andrea Arnold

Eye Filmmuseum presenteert onder de noemer Britain’s Brightest een retrospectief rond Lynne Ramsay en Andrea Arnold. Beiden begonnen hun carrières met sociaal-realistische films waarin de nadruk op details, zoals in het oog springende rekwisieten, de verhaalwereld tastbaar maakt.

Glasgow, 1973. Een keurig geklede huisvrouw doet in een winkel een aankoop waar ze, gezien haar weifelende blik, even over na heeft moeten denken. Een paar leren bruine sandalen staat voor haar op de toonbank. Het is een cadeau voor haar zoon. Maar als haar kind verdrinkt, geeft ze de schoenen aan zijn boezemvriend James.

De twaalfjarige prepuber is echter niet erg blij met zijn nieuwe schoeisel. In Ratcatcher (1999) illustreert filmmaker Lynne Ramsay dit kinderlijke gevoel van ongenoegen door de camera van James’ gelaat naar beneden te bewegen naar zijn voeten. Ramsays speelfilmdebuut speelt zich af in een armzalige nieuwbouwwijk. Voor James betekent opgroeien in armoede dat hij de schoenen onmogelijk kan weigeren. Alle beetjes helpen.

Ramsay groeide zelf op in het Glasgow van toen en zag de misère met eigen ogen. Haar eerste films – van Small Deaths (1996) tot Morvern Callar (2002) – putten inspiratie uit die periode. Het zijn sociaal-realistische portretten van achtergestelde plekken in Schotland. Met scènes en mise-en-scène die uit het leven lijken gegrepen. Rekwisieten, zoals het paar sandalen, spelen in deze films een belangrijke rol: ze maken het verhaal tastbaar.

In Fish Tank (2009) van collega Andrea Arnold vallen naast opmerkelijke rekwisieten juist ook de spullen op die afwezig zijn. Ergens aan het begin van de film schetst Arnold de weinig florissante situatie van de vijftienjarige Mia (Katie Jarvis) door in haar sobere slaapkamer de schamele bezittingen van de tiener in close-up te tonen: een fotolijstje waarin een foto met een vriendin prijkt; een miniatuur van de Eiffeltoren; een sneeuwbol met de opdruk ‘I Love You’. Meer heeft de tiener niet en die tekst op het laatstgenoemde object heeft ook een ironische boodschap: Mia komt juist liefde tekort.

Net als Ramsay begint Arnold haar carrière met sociaal-realistische films. Ruwweg van Milk (1998) tot Fish Tank (2009) – en later keert ze met American Honey (2016) weer terug naar deze stijl en thematiek. Haar films geven, net als die van Ramsay, inzicht in het reilen en zeilen van de lagere klasse. Eerst vooral in het Engelse Dartford, waar ze opgroeide, maar later ook in Glasgow, onder meer voor haar speelfilmdebuut Red Road (2006).

Probleemgezin
De vroege films van Arnold en Ramsay worden wel geschaard onder de noemer ‘New British Realism’. De twee maken films die schatplichtig zijn aan het sociaal-realisme van onder meer Ken Loach (Kes, 1969), vaak vanuit het perspectief van kinderen en vrouwen, en met een opmerkelijk oog voor detail.

Dat laatste is direct te zien in hun eerste kortfilms, werken die in beide gevallen deels autobiografisch zijn. Zo memoreert Ramsay in Gasman (1998) aan haar jeugd in Glasgow in de jaren zeventig. De plot draait om een vader die met zijn zoon en dochter, maar zonder zijn eega, een kerstfeest bezoekt. Tijdens de wandeling erheen over een verlaten spoorlijn komen ze twee andere kinderen tegen. Het lijken wel dubbelgangers van zijn kinderen en dat blijkt ook min of meer het geval: vader heeft twee gezinnen, wat hij tot dit moment vakkundig geheim wist te houden.

Vader houdt een façade op en Ramsay wijst de kijker daar vanaf de eerste scène op. Daarin is te zien hoe hij zijn schoenen poetst, schoenen die hij misschien maar één keer per jaar draagt. Hij wil er voor deze avond chique uitzien en pronken met zijn kinderen. Maar het glanzende linoleum op de vloer van hun huis verraadt dat er weinig geld is. De kinderen lijken zich daarvan overigens niet bewust, die zijn de absurditeiten en rituelen die gepaard gaan met een leven in armoede wel gewend. Dan ga je de kleine dingen waarderen; dan giet je voor de lol suiker in je speelgoedauto.

Arnold was net als Ramsay in haar kinderjaren getuige van armoede. Ze groeide op in een probleemgezin; haar vader en moeder waren pas zestien en zeventien jaar oud toen ze hun eerste kind kregen. In het deels op haar jeugd geïnspireerde Wasp (2003), waarvoor ze een Oscar won, blikt Arnold terug op deze periode. In de film zoekt moeder Zoe (Natalie Press) naarstig naar een surrogaatvader voor haar vier kinderen. In een van de eerste shots snelt ze met haar baby in haar handen en haar andere kinderen in haar kielzog door het beeld, op weg naar een andere moeder (“een bitch”) die haar kroost zou hebben mishandeld.

Wat in deze scène meteen in het oog springt zijn de blote billen van de baby. Arnold staat daar heel vluchtig bij stil, als toonbeeld van hoe Zoe geen tijd of geld heeft om het arme kind een luier om te doen. Zo kan een detail meteen een hele achtergrond suggereren.

Tastbaar maken
Arnold en Ramsay zijn überhaupt niet van het uitleggerige: ze geven de voorkeur aan visuele taal boven gesproken taal. Ze spiegelen de kijker graag beelden voor die tot de verbeelding spreken. Neem de eclectisch ingerichte keuken uit Fish Tank: een beduimelde ruimte vol kleine en grote objecten, die symbool staat voor de chaos in het leven van Mia’s gezin.

Ze gebruiken dus niet uitsluitend hun regie- en schrijftalent om hun verhalen te vertellen, maar beschouwen de aankleding van hun films als een volwaardig instrument. Veel van de details in hun sets staan in het teken van het invoelbaar maken van de situaties, die realistisch en geloofwaardig moeten overkomen. Hun detailrijke realisme heeft een tweeledig doel: de lagere klasse – hun verhalen, hun levenservaringen – een plek geven in het filmisch discours én maatschappelijk engagement tonen.

Tegelijkertijd heeft de nadruk op details en rekwisieten (maar ook muziek: over hun effectieve gebruik van popliedjes kan zo nog een heel artikel worden geschreven) ook evident te maken met hoe we ons zaken herinneren en voorstellen. Hoe je een (historische) gebeurtenis tastbaar kunt maken. De speelauto uit Gasman fungeert in die zin als een soort kleine tijdmachine, net als in Ratcatcher een muizenval en luizenkam – voorwerpen uit vervlogen tijden. Die rekwisieten, vaak waardeloze spullen, vertegenwoordigen niet alleen de armoede, maar zijn ook van melancholische waarde: ze staan ook voor de mooiere kanten van de jeugd en het leven.

Dagdromen
Die dualiteit tussen mooi en lelijk, en tussen leven en dood, is in hun films voortdurend zichtbaar. Zoals in Ramsays Small Deaths, waarin het ogenschijnlijk rooskleurige leven van een onbevangen meisje telkens onderbroken wordt door ingrijpende gebeurtenissen. De filmmaker laat het jonge personage dagdromen; zo laat ze op een gegeven moment een slak door haar handen glijden, voordat een ernstige situatie zich aandient.

Dankzij het kinderperspectief en een nauwgezet oog voor detail oogt de volwassen wereld in de films van Ramsay en Arnold steevast rauw, weerbarstig en bijna surrealistisch. In Morvern Callar legt Ramsay nog meer de nadruk op dat unheimische surrealisme, juist in het gebruik van rekwisieten. In deze film – die qua stijl al aanschuurt tegen de genrefilms (met name You Were Never Really Here, 2017) die Ramsay later zal maken – is te zien hoe een jonge vrouw (Samantha Morton) haar leven probeert op te pakken nadat haar vriend zelfmoord pleegt. In de openingsscène ontdekt ze op eerste kerstdag zijn levenloze lichaam naast haar op de vloer. Het enige geluid dat te horen is, is het pulserende geruis van een kerstboom waarvan de lichten telkens aan en uit gaan.

Die kerstboom geeft de scène een naargeestige lading. Het spookachtige geruis, dat in de postproductie door Ramsay sterk is aangezet, sorteert een bijna misselijkmakend effect. Dergelijke details fungeren in de films van Ramsay en Arnold als pijlers waar ze hun verhaal op kunnen bouwen. Zie bijvoorbeeld ook het miezerige zakje chips dat in Arnolds Wasp leidt tot een dramatische confrontatie.

Plastic zak om zijn hoofd
Met American Honey (2016) maakte Arnold opnieuw een sociaal-realistische film, ditmaal gesitueerd in de Verenigde Staten. De film draait om een groep rebellen, afkomstig uit arme gezinnen, die door het land trekt. In de geprononceerde, detailrijke mise-en-scène is opnieuw Arnolds focus op de kleinigheden zichtbaar.

Dat geldt ook voor het latere, geenszins sociaal-realistische werk van Ramsay. Zie de openingsscène van You Were Neve Really Here, een echo van Ratcatcher. In Ratcatcher heeft James zijn hoofd volledig gewikkeld in een doorzichtig kanten gordijn; in You Were Never Really Here heeft de hoofdpersoon (Joaquin Phoenix) een plastic zak om zijn hoofd gewikkeld. Als kijker weet je meteen: hier hebben we te maken met complexe, getroebleerde zielen. Zo blijven details de toon zetten in het werk van Ramsay en Arnold. Schoenen, fotolijstjes, speelgoedauto’s en zakjes chips: je vergeet ze nooit meer.

Britain’s Brightest: De films van Andrea Arnold & Lynne Ramsay 1 december 2023 t/m 3 januari 2024 | Eye Filmmuseum, Amsterdam