Redactioneel – december 2023

Soms lijkt het alsof niet iedereen het beseft, maar alle kunst en cultuur zijn een vorm van nadenken. Er bestaat geen hogere en lagere cultuur. Er bestaan wel verschillen.

Sommige cultuur is het equivalent van een reflex, iets wat je automatisch doet. Instant emotie, om het wat ingewikkelder te maken. Laten we zeggen: Mission: Impossible. Het is onmogelijk om niet onder de indruk te zijn van wat Cruise en z’n team daar doen.

Andere cultuur is minder reflex en meer reflectie: je gedachten over iets laten gaan en in die gedachten ergens arriveren waar je eerder niet was. Niet iedereen is daartoe geneigd. Sommige mensen leiden hun hele leven op basis van reflexen. Alleen wanneer omstandigheden hen dwingen, neigen ze naar reflectie: een gevangenisstraf, de dood van een naaste. Momenten waarop nadenken over de aard van het bestaan onontkoombaar is.

Andere mensen leiden hun hele leven alsof er net een naaste is weggevallen. Voor hen is elk moment waarop ze niet reflexmatig hoeven handelen, aanleiding voor reflectie. Zo zitten ze in elkaar. De schoonheid en de vreemdheid van het leven dringen zich elke dag op. Gedachten die bij anderen pas op hun sterfbed door het hoofd gaan alsof het hun laatste avondmaal is, zijn voor hen dagelijks brood.

Die gedachten willen ze graag delen. Zoals anderen reflexen willen delen – met z’n allen genieten van spektakel op een tribune – doen zij dat met reflectie. Via kunst en cultuur. Bijvoorbeeld: reflectie op wat een solitair bestaan betekent, zoals recent in Geographies of Solitude. Of op de tragedie van verdwijnende herinneringen. Het vreemde weefsel van een mensenleven. In het reine komen met verlies. Het je ne sais quoi van de dingen. Als ik voor mezelf spreek: Under the Skin, The Tree of Life, Titane, Derek Jarmans Blue en heel veel andere films. Reflexen en reflectie. Cruciale behoeften die de meesten van ons allebei hebben. Soms zelfs tegelijk.

Omdat reflectie vaker tot een kritische houding leidt dan reflexen, willen extremistische politieke partijen daaraan graag zo snel mogelijk een einde maken. Onder meer door cultuursubsidies stop te zetten. Het is een makkelijk doelwit: omdat je voor reflectie minder makkelijk een massa op de been krijgt, kan die moeilijker bestaan in een markt van vraag en aanbod. Maar het overgrote deel van ons heeft reflexen én reflectie nodig. Dat extremisten alleen ruimte willen geven aan reflexen, is een van de redenen waarom mensen zich in een dictatuur zo uitgeknepen voelen: omdat ze gereduceerd worden tot wezens die alleen basaal mogen handelen.

Reflectie onmogelijk maken, die vorm van nadenken onmogelijk maken, is een wezenlijke behoefte van een meerderheid ontkennen. Het is een tragedie dat ook dit inzicht voor sommigen pas op hun sterfbed zal komen. Van een landsbestuur mag je meer wijsheid verwachten.