Jean-Pierre en Luc Dardenne over Tori et Lokita
'Deze kinderen zijn ziek van eenzaamheid'
In de twaalfde speelfilm van de Dardennes worden twee onschuldige kinderen uit West-Afrika uitgebuit door een België waarin ze van meet af aan niet welkom zijn. “Dit is een tragedie die ons allemaal aan het hart zou moeten gaan.”
In Cannes werd Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne bekroond met een speciale prijs ter gelegenheid van de 75e editie van het filmfestival. Je kan zo’n jubileumprijs op meerdere manieren interpreteren, maar een van de motivaties van de jury was ongetwijfeld om deze Belgische broers te eren voor de enorme stempel die ze hebben gedrukt op het type cinema dat in Cannes meestal een platform krijgt.
De invloedrijke Gouden Palm-winnaar Rosetta (1999) was daarvoor de blauwdruk: een starre, neorealistische film over een jonge, alleen gelaten vrouw die wordt opgeslokt en uitgespuugd door een onverschillige laat-kapitalistische wereld.
Dat Rosetta destijds de Gouden Palm won, was enigszins onverwachts, maar zeker niet onverdiend. Met totale beheersing van het beeld zetten de Dardennes een nieuwe standaard voor maatschappelijk betrokken cinema. Minimalistisch in vorm, maar doeltreffend in inhoud wisten de broers met elke volgende film die typerende, realistische stijl te stroomlijnen. De niet-professionele castleden voelen als complexe mensen van vlees en bloed, mede door de tijd, rust en voorbereiding die de Dardennes nemen om hun moreel ambivalente verhalen te vertellen.
Kijken naar een film van deze broers is als meekijken naar meesters van het vak, naar perfectionisten die met hun minimalistische cinema voor het hoogst haalbare gaan. In 2005 verbaasde het dus niemand meer dat ze een tweede Gouden Palm wonnen voor het tragische en even meesterlijke L’enfant, over een blut stel dat hun eerstgeborene verkoopt op de zwarte markt.
Multiculture samenleving
Met Tori et Lokita maakten de broers hun twaalfde speelfilm. Nog altijd is hun filmwerk rigide en geëngageerd, maar inmiddels is hun focus verschoven. De financiële worstelingen van de onderklasse worden in een bredere multiculturele context geplaatst. Zo toonde Le jeune Ahmed (2019), met gemengd resultaat, de invloed van islamitische radicalisering op een basisschoolleerling.
Tori et Lokita belicht nu de eenzaamheid en wanhoop van jonge migranten die zonder hun ouders de oversteek vanuit West-Afrika naar Europa hebben gemaakt. De film kon in Cannes rekenen op gemengde kritieken, mede omdat het inmiddels ook voelt alsof de Dardennes te ver zijn doorgeschoten in hun filmische project. Zijn zij nog wel de juiste mensen om op deze manier deze verhalen te vertellen?
Voor de broers is het antwoord een eenduidig ja. In Cannes legden ze aan een groepje filmjournalisten uit met welke urgentie ze begonnen aan Tori et Lokita. “Eigenlijk is dit al de vierde film die we maken over migratie”, zeggen de broers, die elkaar steeds afwisselen in hun antwoorden. “Het is een onderwerp dat ons steeds meer aan het hart gaat. Een ander onderwerp waar we ons ook steeds meer zorgen over maken is het klimaat, dat steeds meer verbonden zal zijn met migratiegolven. Het probleem is dat westerse politici ons ervan wilden overtuigen dat de zogenaamde ‘invasie’ van migranten een tijdelijk fenomeen zou zijn. Inmiddels moeten we accepteren dat ze allen legitieme redenen hebben om naar Europa te komen, op zoek naar betere leefomstandigheden.”
Exploitatief
Zo ook Tori en Lokita, gespeeld door de niet-professionele acteurs Pablo Schils en Joely Mbundu. Ze doen zich in België voor als broer en zus, maar hebben elkaar in werkelijkheid pas op de boot naar Europa leren kennen. In een bikkelharde, grauwe en onverschillige wereld proberen zij vast te houden aan hun unieke band om samen te overleven. Maar wanneer Lokita een klus aanneemt als teler op een illegale wietplantage, dreigt het duo van elkaar gescheiden te worden. De tragedie van de film is dat ze alleen elkaar hebben als bescherming tegen een buitenwereld die hun kwetsbare status als ongedocumenteerde migranten wil uitbuiten.
“Uiteindelijk is het een film over eenzaamheid”, zeggen de regisseurs. “Onlangs werd een rapport gepubliceerd in een academisch tijdschrift over jeugdzorg waaruit bleek dat dit soort jongeren, die zonder ouders naar Europa zijn gevlucht, vooral lijden aan eenzaamheid. Je zou kunnen zeggen: deze kinderen zijn ziek van eenzaamheid. Wij wilden die bijna onzichtbare kinderen een gezicht geven, hun verhaal vertellen, het voor ze opnemen in onze samenleving. Want als wij dat niet doen – met zijn allen – dan doet niemand het.”
Wat Tori et Lokita vooral laat zien is hoe makkelijk deze jongeren op het verkeerde pad terecht kunnen komen. “We hebben uitgebreid onderzoek gedaan naar dit onderwerp. Naar de illegale wiethandel uit Nederland en de uitbuiting van jonge migranten. Als minderjarige vluchtelingen zestien of zeventien worden en nog niet de juiste papieren bezitten, belanden ze vaak in de criminaliteit. Het is ironisch dat het om teelt in Nederland gaat, waar het kopen van wiet natuurlijk legaal is. Deze plantages produceren voor illegale markten in het buitenland en worden gerund door Albanezen en Nederlanders. We hebben die illegale plantages uitgebreid bestudeerd, zodat we ze accuraat konden nabouwen: de schachten, koelingen, gangen en het isolatiemateriaal. Het was essentieel voor ons om zo’n plek overtuigend neer te zetten om te laten zien wat het lot is van die illegale tuinders. Dat zijn dus vaak kinderen die uit hun vluchtelingenopvang zijn ontsnapt.”
Thriller
Net als eerdere films van de Dardennes zit Tori et Lokita ergens tussen ernstig drama en thriller in. De film laat het acute levensgevaar zien waarin deze kinderen, zonder het door te hebben, terecht zijn gekomen. De regisseurs spelen met het gevoel dat zelfs de meest alledaagse momenten in tragedie kunnen eindigen. Elke keer als Tori, die in eerste instantie samen met Lokita pizza’s bezorgt, met zijn fiets het verkeer in racet hou je je hart vast, omdat je steeds een botsing met een auto net buiten beeld verwacht.
“We bouwden de hele film als een thriller, omdat we invoelbaar wilden maken hoe fragiel deze mensenlevens zijn. Tegelijkertijd probeerden we steeds een balans te vinden tussen dat gevoel van gevaar en de vriendschap tussen Tori en Lokita. Ze hebben die vriendschap nodig om te overleven; daarom wilden we de suggestie wekken dat ondanks de nare omstandigheden hun vriendschap misschien zou kunnen overwinnen. Tegelijkertijd is dit geen film voor dromers: we wilden ook laten zien hoe mensen met de beste intenties toch onder water kunnen raken. Net als al onze andere films gaat Tori et Lokita dus vooral over onrecht. Dat is wat we uiteindelijk ons publiek willen meegeven: dat de dingen die je in deze film ziet nooit zo hadden moeten lopen. Er gaan onschuldige levens verloren en deze film is daar een reminder van.”