Verslag eerste lezing This Is Film!

De komende maanden doet de Filmkrant verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een lezingenreeks met gastsprekers over het hergebruik van archiefmateriaal. In de eerste bijeenkomst sprak Claudy Op den Kamp over copyright.

Op woensdag 24 maart ging in Eye Filmmuseum de zevende editie van start van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice . In tegenstelling tot voorgaande edities is er dit jaar één overkoepelend thema: het recyclen, hergebruiken en remixen van archiefmateriaal. Zo zijn er bijeenkomsten over They Shall Not Grow Old (2018) van Peter Jackson, die archiefbeelden van de Eerste Wereldoorlog inkleurde en van geluid voorzag, en licht een VJ haar gebruik van de ‘Bits and Pieces’-collectie van Eye toe.

Dit jaar vindt This Is Film! geheel online plaats, in de zaal is vanwege de geldende coronamaatregelen vooralsnog slechts plek voor 29 studenten. De lezingen worden opgenomen en zijn gratis te zien via de website van Eye Filmmuseum. De bijbehorende films worden (voor een klein bedrag) vertoond op de Eye Film Player. Op deze manier kunnen wereldwijd mensen kennis nemen van de collegereeks. Deze nieuwe manier van openbaarmaking past bij een ander terugkerend thema van This is Film!: hoe het filmerfgoed op nieuwe en vernieuwende manieren toegankelijk te maken.

Over hoe dit copyright-technisch zit, ging de eerste bijeenkomst, met als gastspreker Claudy Op den Kamp, verbonden aan de Universiteit van Bournemouth. Zij schreef een boek over film en de copyrightproblematiek, The Greatest Films Never Seen: The Film Archive and the Copyright Smokescreen (AUP, 2018; geheel in de geest van haar betoog is het boek via open access te lezen). Samen met Dan Hunter stelde zij een boek samen over intellectueel eigendom, A History of Intellectual Property in 50 Objects (2019), met onder andere aandacht voor de Betamax. In 1984 was er de Betamax-zaak. Was de videorecorder van Sony een inbreuk op het copyright van filmstudio’s? Je kon er immers films van televisie mee opnemen. De rechter oordeelde van niet: het gebruik van de Betamax viel onder ‘fair use’. Een belangrijke uitspraak waarvan wij nog steeds de vruchten plukken.

In haar presentatie, via Zoom uit Engeland, benadrukt Op den Kamp dat zij copyright niet benadert vanuit wat er rechtentechnisch gezien allemaal niet mag, maar juist wat er wél mogelijk is. Zo laat zij haar studenten een ‘collagementary’ maken, waarin bestaand, door anderen gemaakt filmmateriaal op creatieve manieren hergebruikt wordt. Als richtlijn gebruikt zij de door omroep Channel 4 geformuleerde Fair Dealing Guidelines. Een synoniem voor fair dealing is fair use; in het Nederlands heet dit billijk gebruik. Onder bepaalde voorwaarden mag iedereen beelden of teksten van anderen gebruiken, zoals bijvoorbeeld in een lezing. YouTube staat vol clips die (volgens de makers) onder fair use vallen. In de collagementary Terf Wars (te zien op YouTube) bekritiseert een van Op den Kamps studenten de volgens velen transfobe tweets van J.K. Rowling en haar erop volgende verdedigende essay uit 2020, waarbij elk woord uitgesproken wordt door personages uit de Harry Potter-films.

Zoals deze film aantoont kan billijk gebruik van bestaande beelden dus leiden tot creativiteit. Daarnaast heeft niet iedereen het geld om rechten te regelen; vooral clips uit Hollywoodfilms kosten bakken met geld. Maar niet overal en altijd hoeft daar geld voor betaald te worden. Naast citaatrecht/billijk gebruik worden er in copyrightkwesties uitzonderingen gemaakt voor incidental inclusion. Wie opnames maakt waarin toevallig en geheel per ongeluk een fragmentje voorbij komt van een door copyright beschermde film of kunstwerk hoeft niet per se meteen zijn portemonnee te trekken.

Momenteel is Op den Kamp bezig met een nieuw boek, met als voorlopige titel Turning Your Film Into Mine. Hierin beschrijft zijn in alfabetische volgorde over een aantal films die op creatieve wijze andermans materiaal gebruiken. In haar lezing lichtte zij alvast een tipje van de sluier en behandelde zij de eerste drie letters.

A staat daarbij voor A Girl & A Gun, de door Gustav Deutsch gemaakte found footage film.

B is Beyond Clueless (2014), waarin Charlie Shackleton clips uit meer dan tweehonderd tienerfilms aaneenrijgt tot een prikkelend video-essay over het genre.

C is The Clock, Christian Marclays kunstinstallatie van 24 uur die volledig is opgebouwd uit shots met klokken. Hij wordt exclusief in kunstgalerieën vertoond, synchroon met de lokale tijd. Ethische kwestie: Marclay is rijk geworden met de verkoop van The Clock, terwijl hij niet betaalde voor de filmclips; mag dat? Is er een verschil tussen commercieel en niet-commercieel (her)gebruik van bestaand filmmateriaal dat onder de fair use-richtlijn valt? Iets om over na te denken.

De lezing is te zien via de website van Eye en YouTube, en de gerelateerde film Film Ist 1-12 van Gustav Deutsch (A Girl & A Gun is nog niet gedigitaliseerd) is te zien op Eye Film Player (kosten 3,50 euro).

Omdat het thema van dit college het billijk gebruik van bestaand materiaal is, hergebruik ik hier een groot deel uit mijn NRC-recensie uit 2003 van Film Ist 7-12:

‘De Oostenrijke found footage-cineast Gustav Deutsch gebruikt in zijn werk materiaal dat afkomstig is uit filmarchieven, maar beperkt zich in zijn zoektocht naar bruikbare beelden tot de beginjaren van de cinema. Deutsch’ bedoeling met de titel Film ist is niet om een sluitend antwoord op die vraag te geven maar om de alomtegenwoordigheid van film en beelden op existentiële wijze te benoemen: film is. Toch bouwt hij zowel het eerste als tweede deel van Film ist (7-12) op met hoofdstuktitels die op te vatten zijn als antwoorden op de vraag naar de aard van cinema. In het eerste deel waren dat bijvoorbeeld ‘licht en donker’ en ‘tijd en beweging’. Het deel dat het Filmmuseum in projectie vertoont (niet als installatie, die paste niet in het gebouw) heeft opnieuw zes hoofdstuktitels: komisch, magisch, verovering, schrijven en taal, emoties en passie, en herinnering en document. Elk van die hoofdstukjes duren een kwartier en zijn weer onderverdeeld in vier of vijf subdeeltjes.

Film ist (7-12) is zelfs goed te zien als een 90 minuten durende versie van het beroemde Koelesjov-experiment. In de jaren twintig van de vorige eeuw bedacht de Russische cineast Lev Koelesjov een montage-experiment. Hij nam het beeld van een neutraal kijkende acteur en monteerde daar vervolgens verschillende beelden na: een kom soep, een lijk, en een baby. Proefpersonen vulden vervolgens zelf de emoties van de acteur in. Hij had ofwel honger, verdriet, of keek vertederd. De opeenvolging van beelden bepaalt de emotionele inhoud van de scène, montage is de essentie van cinema.

Deutsch doet min of meer hetzelfde. Bij hem gaan beelden die niets met elkaar te maken hebben door hun opeenvolging toch een relatie aan. Hiermee illustreert Deutsch de illusoire grammatica van film. Zo plakt hij bijvoorbeeld een aantal sleutelgatsequenties aan elkaar. Iemand kijkt door een sleutelgat, dan zie we wat hij ziet. Deutsch monteert volgens dit simpele principe en bouwt het uit tot surrealistische proporties: we zien bijvoorbeeld de zee of bloemen maar nooit de inhoud van de kamer.’

Lees hier meer over J.K. Rowlings transfobie.