Verslag vierde lezing This Is Film! 2023

Filmkrant doet verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een reeks lezingen plus films die Eye Filmmuseum in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam organiseert. Met gastsprekers over audiovisuele archivering in wereldwijd perspectief.

Hebben westerse landen de morele plicht de kunst die ze ooit meenamen uit hun voormalige koloniën te restitueren? Het teruggeven van roofkunst staat de laatste jaren volop in de belangstelling. Musea die er hautain hun schouders over ophalen krijgen de volle laag en ook de houding dat ‘wij’ museumtechnisch gezien beter voor deze kunstvoorwerpen kunnen zorgen, staat onder druk.

Maar hoe zit dat met films? De term ‘rooffilm’ wordt nog niet echt gebruikt. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog nam het Russische leger bijvoorbeeld films mee uit Berlijnse archieven, maar dat zijn uitwassen (andere kunst werd wél veelvuldig geroofd in de Tweede Wereldoorlog, door Duitsers en Russen).

En als er al iets terug is te geven, wat komt daar dan voor in aanmerking? Bij beeldende kunst is er meestal één origineel, maar bij film is dat lastiger. Het originele cameranegatief komt nog het dichtst in de buurt, maar die zijn niet altijd bewaard gebleven. Wel zijn er kopieën die in diverse archieven terecht zijn gekomen en die meestal sporen bevatten van hun (distributie)geschiedenis: ondertitels, nasynchronisatie, leaders van een distributeur, coupures door mogelijke censuur et cetera. Bovendien kun je tegenwoordig vrij makkelijk een digitale kopie maken van gewenste titels, waardoor van teruggave in materiële zin überhaupt geen sprake is. Het oorspronkelijke filmmateriaal blijft (meestal) eigendom van het filmarchief dat het legaal verkreeg, bewaart en conserveert.

Dit soort filologische en filosofische kwesties speelt op de achtergrond bij het vierde openbare college in de reeks This is Film!, waarvan ‘activating the archive’ dit jaar het thema is. De aan de California State University verbonden Chileense academicus José Miguel Palacios is te gast. Hij vertelt over zijn project (dat resulteerde in een proefschrift) de ongeveer 230 in diverse landen door Chileense ballingen gemaakte films terug naar te krijgen Chili. Dat vergt velerlei inspanningen, maar eerst moet het corpus films vastgesteld worden. Om welke titels gaat het en waar liggen ze? En zijn de filmarchieven die ze beheren bereid ze terug te geven of een kopie te maken en deze te sturen?

Solidariteit
Palacios schetst eerst de historische achtergrond. Na de militaire coup van generaal Pinochet in 1973 – dit jaar vijftig jaar geleden – ontvluchten veel Chilenen om verschillende redenen hun land, onder wie vele kunstenaars en filmmakers. Zij komen in allerlei landen terecht, waaronder Canada, Zweden en Nederland, waar ze films maken die in het filmarchief belanden van het land in kwestie. Het zijn meestal politiek geëngageerde films over de situatie in hun thuisland. Ze zorgen voor bewustwording over de militaire dictatuur, nemen stelling tegen het imperialisme in het algemeen en roepen op tot solidariteit met het geknechte Chileense volk. Ze worden vertoond in filmhuizen, vormingscentra of op festivals: Palacios laat onder meer een afbeelding zien van het in 1985 in Amsterdam gehouden Chileens Cultureel Festival.

De meeste titels behoren tot wat ‘Radical Cinema’ heet, al zijn er ook speelfilms of films gemaakt voor grote studio’s als DEFA (in de voormalige DDR) en Mosfilm (in de Sovjet-Unie). Palacios ziet verder weinig overeenkomsten tussen de films en hun makers; het is geen echte beweging met een program. Het corpus films dat hij in de loop der jaren in buitenlandse archieven opspoorde, is heel gevarieerd.

Het gaat hem er niet alleen om deze films bijeen te brengen in Chili, maar vooral om ze toegankelijk te maken voor een nieuwe generatie belangstellenden. Ze moeten weer zichtbaar (lees: vindbaar) zijn en gezien worden. Omdat deze ballingenfilms in meerdere landen gemaakt zijn, spreekt Palacios van een transnationale cinema.

Lijken op straat
Om dit “scattered and unseen body of films” terug te krijgen naar Chili is samenwerking nodig. Palacios vertelt over zijn samenwerking met het Zweeds Filminstituut en de film die hij vorig jaar in de database van Eye Filmmuseum vond, provisioneel getiteld Chili documentaire. Het bleken ongemonteerde opnames van de coup in 1973 te zijn, gedraaid op 16mm. Ze zijn gemaakt door Leonardo de la Barra, die op dat moment bezig was met de opnames van een speelfilm. Hij filmde militairen in de straten, nieuwsgierige en bezorgde toeschouwers en door kranten bedekte lijken op straat. Ook bevat zijn korte documentaire (eigenlijk ruwe werkopnames) beelden van de nasleep van het bombardement op La Moneda, het presidentiële paleis waar de in 1970 democratisch gekozen, socialistische president Salvador Allende verbleef.

Palacios vertoont ook drie in Zweden gemaakte ballingenfilms. Twee ervan doen hun verhaal over westers imperialisme en solidariteit aan de hand van kindertekeningen, met Chileense volksmuziek, marcherende soldaten en harde geweerschoten op de geluidsband. De derde, met de sprekende titel Color Against Fascism! (1978), documenteert het samenwerkingsproject tussen de Chileense kunstenaar José Balmes en een aantal Zweedse collega’s die in 1978 in het Stockholmse Moderna Museet een politiek geladen muurschildering maken in opdracht van het Museo de la Solidaridad Salvador Allende.

Palacios hoopt de door hem verzamelde films ooit beschikbaar te maken via een platform, voorzien van de nodige historische context – een beetje zoals hij doet in dit openbare college. Pas dan kunnen ze volledig op waarde geschat worden.

Zie voor meer informatie over de Chileense ballingenfilms deze pagina en dit video-essay (+ context) van Palacios en Ramírez-Soto. Palacios legt momenteel de laatste hand aan zijn boek Cinema Solidarity: A Transnational History of Chilean Exile Film & Video, dat binnenkort verschijnt. Voor meer over ballingenfilms is het boek Cinematic Homecomings, inclusief een hoofdstuk over Chileense producties van Palacios, een goed startpunt.

De zesdelige reeks This Is Film! loopt van nog t/m 24 mei, voorafgaand aan de Eye International Conference van 4 t/m 7 juni. Opnamen van de presentaties zijn over een paar weken te zien op het YouTube-kanaal van Eye.