Verslag eerste sessies This is Film! 2023

Het is tijd om andere verhalen te vertellen

Permissable Dreams, uit de collectie van Cimatheque

De afgelopen weken vonden de eerste twee sessies plaats van This is Film! Film Heritage in Practice, een openbare reeks lezingen plus films die Eye Filmmuseum in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam (UvA) organiseert. Met gastsprekers over audiovisuele archivering in wereldwijd perspectief.

‘Activating the Archive’ is dit jaar het thema van This Is Film!, de openbare collegereeks met internationale gastsprekers, gewijd aan opmerkelijke projecten op het gebied van filmerfgoed. Eye Filmmuseum organiseert dit samen met de Universiteit van Amsterdam, waar Film Heritage een studievak is. ‘Activating’ heeft daarbij een dubbele betekenis. Het gaat er niet alleen om de archieven leven in te blazen, maar ook om de activistische rol die het beeldmateriaal kan hebben, en de aansluiting bij sociale en politieke ontwikkelingen.

Dus viel in de tweede, op 22 maart gehouden sessie, getiteld Dispossessed Archives, regelmatig de term ‘dekoloniseren’. Want ja, de instituten die het meest in de melk te brokkelen hebben als het gaat om archivering en digitalisering vinden we toch in de eerste plaats in Europa en Noord-Amerika. Subsersief gedacht kan je je zelfs afvragen waarom Eye dit, overigens zeer prijzenswaardige, project moet organiseren. Is het dan nog steeds niet een beetje koloniaal? Zelfs als er nauwkeurig op wordt toegezien dat de inbreng uit alle hoeken van de wereld komt?

Giovanna Fossati, hoofdcurator bij Eye en docent aan de Universiteit van Amsterdam, merkte in haar inleiding al op dat het overgrote deel van het wereldfilmerfgoed feitelijk uit het zicht verdwenen is. Minder dan 20% is gedigitaliseerd, en nog veel minder online beschikbaar. Nog los van het feit dat de minder rijke landen nauwelijks middelen hebben om hun audiovisuele herinneringen te bewaren.

Maar het gaat niet alleen om bewaren. Het gaat ook om het prikkelen van nieuwsgierigheid, om kritiek en discussie en lastige vragen stellen. Want wie en wat zien we in de archieven? Wie waren de makers? Wie selecteren het materiaal? Zien we bijvoorbeeld ook het alledaagse leven, vastgelegd in home-video’s, of zitten we toch nog een beetje in de Hollywood-modus? Soms is wat je niet ziet minstens zo belangrijk als wat je wel ziet. Het is tijd om andere verhalen te vertellen.

Het is een activistische benadering die op verschillende manieren terugkwam in de presentaties van de in Amsterdam werkende onderzoeker en curator Amal Alhaag, de in Londen gevestigde kunstenaar en onderzoeker Barby Asante en Jeftha Pattikawa, werkzaam bij het Nationaal Archief.

Ongemakkelijk
Hoe lastig het kan zijn blijkt al uit de door Alhaag aangehaalde film Ze noemen me Baboe (2020). Sandra Beerends componeert daarin een fictief verhaal over een Javaanse dienstbode, met behulp van documentaire beeldfragmenten uit een groot aantal films uit de archieven. Beerends gebruikt die beelden, die meestal door kolonisten werden gedraaid, op een heel andere manier dan ze bedoeld waren. Want als er al eens een bediende in beeld kwam, dan was dat vaak toevallig, of voor een vleugje valse schilderachtigheid. Niet om die bediende écht te laten zien.

Ze noemen me Baboe

Opzienbarend, uniek en veel geprezen. Desondanks blijft Alhaag Ze noemen me Baboe ook na drie keer zien ongemakkelijk vinden. Je blijft toch voelen dat het koloniale beelden zijn.

Een beetje vergelijkbaar is een opmerking die een andere spreken tegenkwam in verband met een alternatieve filmcollectie. Waarom moeten die altijd vergeleken worden met de gevestigde instituten? Zelfs als iets anti-koloniaal is, is koloniaal nog altijd de referentie. Liever niet meer vergelijken dus.

Molukse beelden
Het is iets wat, als ik het goed begrepen heb, in praktijk wordt gebracht door Pattikawa als oprichter van Verloren Banden. Een project dat driehonderd verloren gewaande videobanden uit de Molukse gemeenschap wil digitaliseren. Een aanbod ze ter beschikking te stellen aan Beeld en Geluid werd afgeslagen, want men had daar al veel beelden van Molukkers.

Het begon voor Pattikawa toen hij een oude foto zag van vier mannen met hun videocamera’s. Enkele jaren na de gewelddadige ontruiming van het Molukse woonoord in Vaassen op 14 oktober 1976 waren die begonnen het alledaagse en culturele leven in de Molukse gemeenschap vast te leggen. Waar de Molukkers in de beelden in gevestigde archieven meestal geframed zijn als fanatieke soldaten of boze radicalen, tonen die tussen 1979 en 1995 geschoten video’s iets heel anders. Daar had ik graag tijdens de presentatie voorbeelden van gezien. Dat was ook de bedoeling, maar lukte jammer genoeg niet op tijd.

Een ander Egypte
Overigens waren de vier korte documentaires die op 8 maart werden vertoond bij de eerste aflevering van deze nieuwe reeks This is Film! al een duidelijke illustratie van het belang van alternatieve verhalen. De tussen Berlijn en Caïro pendelende filmmaker en producent Tamer El Said zorgde voor een mooie aftrap met zijn presentatie over Cimatheque, een alternatief cultureel instituut voor de onafhankelijke filmgemeeschap in Egypte. Men vertoont er niet alleen films die anders zelden in Egypte te zien zouden zijn, maar organiseert ook allerlei andere activiteiten voor gemeenschap van onafhankelijke filmmakers.

The Sandwich, uit de collectie van Cimatheque

Het Cimatheque-archief ontstond bij toeval. Het begon met de donatie van een grote persoonlijke collectie filmmateriaal. Op diezelfde manier is nu een zeer diverse verzameling van meer dan twintigduizend items bij elkaar gebracht, waaronder ook home movies die een ander Egyptisch leven laten zien dan het officiële verhaal.

Op dat spoor zitten ook de na de voordracht vertoonde documentaires van Atteyat Al-Abnoudy (1939-2018), een van de eerste vrouwelijke filmmakers in de Arabische wereld. Ze stond bekend als de filmmaker van de armen, want met veel gevoel voor het ritme van het leven filmde ze onder meer baksteenmakers, straatartiesten en vooral ook kinderen die al heel jong werken op het land en zelden naar school gaan, zoals in The Sandwich. Permissible Dreams is een prachtig portret van een zelfverzekerde en intelligente boerenvrouw die vertelt over haar harde leven. Haar dochter Mona is het enige kind in haar grote familie dat verder kon leren. Zelf ziet ze heel scherp hoe de verhoudingen liggen, en merkt op dat ze zelfs haar dromen heeft aangepast aan wat voor haar mogelijk is.


This is Film! Activating the Archive | 8 maart t/m 24 mei | Eye Filmmuseum | De reeks loopt vooruit op de Eye International Conference van 4-7 juni rond hetzelfde thema | De eerstvolgende sessie, op woensdag 12 april, is gewijd aan het Human Rights Film Festival in Boedapest, en wordt afgesloten met de vertoning van The Life of an Agent (2004), een documentaire gebaseerd op het archief van de Hongaarse geheime politie | Opnamen van de presentaties zijn binnen enkele weken te zien op het YouTube-channel van Eye; de meeste vertoonde films zullen te zien zijn via de Eye Film Player. De films van Atteyat Al-Abnoudy, waaronder Permissable Dreams, zijn al op het YouTube-kanaal van de maker zelf te zien.