Derde sessie This is Film! 2023

Filmkrant doet verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een reeks lezingen plus films die Eye Filmmuseum in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam organiseert. Met gastsprekers over audiovisuele archivering in wereldwijd perspectief.

Als je het ouderwets gefilmde instructiemateriaal voor geheim agenten in The Life of an Agent ziet, denk je eerst nog dat het misschien een persiflage is. Maar dat is het niet. De grotendeels uit archiefbeeld samengestelde film bleek afgelopen woensdag een unieke bijdrage aan de derde sessie van This is Film! 2023, de jaarlijkse lezingenreeks van Eye Filmmuseum en de Universiteit van Amsterdam over bijzonder gebruik van filmarchieven.

Oksana Sarkisova, onderzoeker bij het Hongaarse OSA Filmarchief en directeur van het Verzio International Human Rights Documentary Film Festival in Boedapest, is de geëngageerde gastspreker van deze sessie. Haar inleiding blijkt een mooie illustratie van het begrip ‘activating the archive’, wat dit jaar het thema van This is Film! is.

OSA staat voor Open Society Archive, wat betekent dat het archief niet louter conserveert, maar het materiaal ook gebruikt om discussie te bevorderen, met een nieuwe blik naar heden en verleden te kijken en experimentele projecten te stimuleren. Sarkisova noemt het OSA een ‘counter archive‘, vrij vertaald als ‘archief in de contramine’. Ja, dat kan ook op politiek terrein komen. Sommige educatieve activiteiten, georganiseerd in samenwerking met de universiteit aldaar, zijn inmiddels noodgedwongen naar Wenen verhuisd.

Dynamisch verleden
Aan het begin van haar voordracht memoreert Sarkisova nog even de bijna aandoenlijke overtuiging waarmee ruim honderd jaar geleden naar film en de archieffunctie ervan werd gekeken. Waaronder de overtuiging dat documentaire beelden superieur waren aan boeken als het gaat om het bewaren van het verleden. De positieve droom van totale kennis leidde onder meer tot het in 1909 begonnen Archives of the Planet van Albert Kahn. Toen het in 1931 werd gestaakt bevatte het 72.000 foto’s en 183.000 meter film uit meer dan vijftig landen. Dit ideaal was inmiddels zelf een soort museumstuk geworden.

Het OSA ziet het verleden niet als iets wat simpelweg vastgelegd kan worden, maar als een dynamisch fenomeen waar we in het heden een levende relatie mee onderhouden. Het herbergt een grote diversiteit aan films, foto’s en boeken, betrekking hebbend op onderwerpen uiteenlopend van mensenrechten en de Koude Oorlog tot Sovjet-propaganda, genocide en Hongaarse home-movies.

Ook het Verzio Human Rights Film Festival heeft zijn wortels in het OSA. Het werd in 2004 gestart door OSA-medewerkers en er is, aldus Sarkisova, een sterke synergie tussen beide organisaties. Net als OSA ontplooit ook Verzio een breed scala aan activiteiten. Naast de organisatie van een jaarlijks festival steunen ze filmclubs, zijn er educatieve activiteiten op scholen en stimuleren ze kritische en experimentele documentaires.

Geheime instructiefilms
Met dat alles in het achterhoofd was The Life of an Agent (Az ügynök élete, Gábor Zsigmond Papp, 2004) als openingsfilm van de eerste festivaleditie een treffend boegbeeld. De eerste scène sleurt je mee door een wirwar van gangetjes en morsige kamers tot we in het binnenste van deze geheimzinnige locatie op een grote verzameling filmblikken stuiten.

Deze nog niet zo heel lang geleden ontdekte schat was lang onzichtbaar. Het betreft instructiefilms voor geheim agenten, geproduceerd tussen 1958 en 1988 door een al even geheime filmstudio van het toenmalige Ministerie van Binnenlandse Zaken. Het verhaal gaat dat deze films zo geheim waren dat bij de strikt besloten vertoningen de operateur na het starten van de film de projectiecabine diende te verlaten. The Life of an Agent bracht die intrigerende beelden, waar de film voor het grootste deel uit is opgebouwd, voor het eerst in de openbaarheid.

Je kan zelfs stellen dat de gebruikelijke gang van zaken hier op zijn kop wordt gezet. Na hun eerste leven in het publieke domein verdwijnen filmbeelden doorgaans in de archieven, waar ze, als het tegenzit, behoorlijk onzichtbaar zijn. Maar in dit geval ontsnappen die geheime instructiefilms juist aan hun oorspronkelijke onzichtbaarheid.

We zien allerlei padvinderachtig geënsceneerde scènes waarin bloedserieus wordt gedemonstreerd hoe je verdachte figuren onopvallend moet volgen, hoe je werkt met in handtassen verborgen camera’s, hoe je geheime boodschappen kan doorgeven en hoe je een woning kan doorzoeken als de eigenaar even niet thuis is. Die heeft dan namelijk een oproep gekregen voor onderzoek in het ziekenhuis, en staat braaf en vooral heel lang te wachten in de rij voor de dokter. Lang genoeg om onze agent de gelegenheid te geven de huissleutels uit de jas van het slachtoffer te snaaien en er een klei-afdruk van te maken. En hoe werf je nieuwe verklikkers? Nou, chantage is een uitgelezen manier, zo wordt ons zonder enige reserve voorgespeeld.

Die instructies worden afgewisseld met beelden die met die verborgen camera’s van de bespioneerde slachtoffers werden gemaakt. Nagemaakt weliswaar, want de originele spionagefilmpjes bleken onvindbaar. Met op de soundtrack het hartgrondig gemopper van de spionnen in actie. “Wat een idioot is dat.” “Ik moet er werkelijk van kotsen.” Het levert een welhaast surrealistisch en bij vlagen ook zeer vermakelijk schouwspel op, dat tegelijkertijd beklemmend is. Want een wrang contrast met de toenmalige propaganda die het publiek wel te zien kreeg. De realiteit in de toenmalige communistische heilstaat was dat meer dan honderdduizend personen nauwlettend in de gaten werden gehouden.

Surveillance
The Life of an Agent mag op het eerste gezicht een curiositeit lijken, het geeft ook een uniek inkijkje in dat aspect van het betrekkelijk recente verleden. Daarnaast is het niet moeilijk connecties met het heden te zien. Surveillance heeft alleen een ander, digitaal jasje gekregen. Zeker in Hongarije is het een onderwerp dat nog volop leeft, zoals bleek toen de film in 2004 de eerste editie van het Verzio Human Rights Film Festival opende. Dat was precies op een pikant moment. Kort daarvoor was onthuld dat enkele gerespecteerde figuren uit de media achter de schermen voor de geheime dienst bleken te werken. Nog steeds dus.

Voor het festival bleek dat geen slechte zaak. Want wat nog nooit was gebeurd bij de vertoning van een documentaire: plotseling liep het storm en stonden de bezoekers in een lange rij voor de film die een onthullend inkijkje in de verborgen activiteiten van de staat beloofde.

De zesdelige reeks This Is Film! Activating the Archive loopt van 8 maart t/m  24 mei, voorafgaand aan de Eye International Conference van 4-7 juni. Opnamen van de presentaties zijn over een paar weken te zien op het YouTube-kanaal van Eye. De meeste vertoonde films zullen te zien zijn via de Eye Film Player.