Verslag zesde lezing This Is Film!

Eindelijk erkenning voor eerste vrouwelijke filmregisseur Indonesië

Doctor Samsi

De Filmkrant doet verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een reeks lezingen plus films die Eye Filmmuseum in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam (UvA) organiseert. Met gastsprekers over audiovisuele archivering in wereldwijd perspectief. Deze zesde en laatste lezing van de serie ging over Ratna Asmara, de eerste vrouwelijke filmregisseur in Indonesië na de onafhankelijkheidsverklaring van 1945, en de onlangs gedigitaliseerde versie van haar bekendste film, Doctor Samsi (1952).

Het goede nieuws is dat het behoud van Indonesisch filmerfgoed daar sinds 2010 van de grond begint te komen. “Zo’n honderdvijftig titels zijn al gedigitaliseerd”, meldt Lisabona Rahman, de filmwetenschapper die samen met docent en researcher Umi Lestari de inleiding verzorgt.

Dan het minder goede nieuws, ingeleid door de vraag: “Hoeveel daarvan zijn van een vrouwelijke regisseur, denkt u?” In de zaal, voor een groot deel gevuld met UvA-studenten, gaan wat handen omhoog maar niemand raadt het juiste aantal. Te weten: slechts één van die 150 films is door een vrouw geregisseerd. En het kersvers gedigitaliseerde Doctor Samsi is dan de tweede. Heel spannend om dat hier te laten zien, laat het duo enthousiast weten. Want we maken de eerste publieke vertoning van de gedigitaliseerde Doctor Samsi mee.

Vrouwen genegeerd
Het geeft duidelijk aan waarom Rahman (die een masteropleiding volgde aan de UvA) en Lestari en hun onderzoekscollectief zich met zoveel passie op de research naar persoon en werk van Ratna Asmara (1913-1968) hebben gestort. Als eerste vrouwelijke regisseur van onafhankelijk Indonesië vervulde ze een belangrijke pioniersrol. In haar eigen tijd werd ze echter grotendeels genegeerd, net als andere vrouwelijke filmmakers destijds. Met name vanaf 1965, tijdens de militaire dictatuur, werden zaken als vrouwenbeweging en artistieke vrijheid sterk onderdrukt.

In de post-Soeharto-tijd, zo vanaf 1998, komt er meer ruimte, ook voor vrouwen in film, maar er valt nog steeds heel veel in te halen. En ook veel toe te voegen aan de eenzijdige, sterk vanuit het mannelijk, militairistisch en anti-koloniaal perspectief geproduceerde geschiedschrijving.

Ook het filmarchief van de Sinematek Indonesia is sterk gepolitiseerd, al ontdekten Rahman en Lestari dat men zich daar niet altijd strikt aan de regels hield. Inmiddels kun je er ook werk van vrouwen of bijvoorbeeld Chinese migranten terugvinden. Heel spannend.

Rommelmarkten
Dat de werkelijkheid veelkleuriger was ontdekte Lestari ook bij haar onderzoek naar de inhoud van tijdschriften en andere media uit de vijftiger jaren. Tot vermaak van de zaal illustreerde Lestari haar grondige aanpak door met nadruk ook rommelmarkten als bron van researchmateriaal te noemen. De verkopers kennen haar al en weten wat ze zoekt: “Kijk, een mooie foto voor u!” Er duiken zelfs af en toe stukjes film op.

Om het werk van Ratna Asmara goed te leren kennen, stelt het duo, is het belangrijk om naast research in media en internet ook het werk zelf te zien en te bestuderen. Umi Lestari begon in 2020 met haar onderzoek naar Asmara. Er is nauwelijks filmmateriaal bewaard gebleven, en dan vaak nog in zo’n slechte conditie dat het niet meer op de montagetafel kan. Het klimaat van Indonesië werkt uiteraard ook niet mee.

Een heel belangrijke vondst was daarom een 35mm-kopie van Doctor Samsi (1952), de derde film die Ratna Asmara regisseerde. Daarvoor al was ze actief als actrice in een theatergroep en in films van haar eerste echtgenoot Andjar Asmara. Kort daarop richtte ze ook een productieberijf op. Maar desondanks kreeg ze weinig erkenning. Er is bijvoorbeeld weinig meer terug te vinden over de resultaten van de vertoningen van Doctor Samsi, een moordmysterie dat destijds populair was bij het publiek in meerdere landen in de regio.

Curieuze anekdote is dat Asmara ooit een rol speelde in de Hollywood-productie Booloo, Idol of the Jungle, maar ze toch te exotisch werd bevonden. Op het laatste moment werden haar scènes met een andere actrice overgedaan. In 1954 verliet Asmara Indonesië om film te studeren in Italië.

Voor Rahman en Lestari is Ratna Asmara een eerste project, dat ze van plan zijn uit te breiden naar andere vrouwelijke filmmakers van Indonesië. Om zodoende het smalle pad van de gevestigde Indonesische filmhistorie wat te verbreden.

Ratna Asmara

Morele kracht
Doctor Samsi, gebaseerd op een toneelstuk van Ranta’s echtgenoot Andjar die ook het scenario schreef, is een verhaal van intriges, moord en morele keuzes. Wanneer een kind van dokter Samsi kort na de geboorte sterft, grijpt een sluwe verpleegkundige in en vervangt het door een andere baby. 25 jaar later gebruikt de verpleger dit nog steeds als chantagemiddel. Een gespannen verhouding die ernstig uit de hand loopt met een dode als gevolg en de biologische moeder (gespeeld door Asmara zelf) van het verwisselde kind als moordverdachte. Het lot wil dat die baby van toen nu een succesvol advocaat is, die de verdediging van de ooit van haar kind beroofde vrouw op zich neemt. Zonder dat hij weet dat zij zijn echte moeder is.

Het is in zekere zin een verhaal van bevrijding en gerechtigheid. Je zou daar een parallel met de politiek van die tijd in kunnen zien, hoewel het toch in de eerste plaats een combinatie is van op een breed publiek gerichte genres als melodrama en thriller. Toch is er nog een hint aan het einde, wanneer iemand 17 augustus als trouwdatum kiest. 17 augustus 1947 werd namelijk de Indonesische Republiek uitgeroepen. Daarbij geeft het verhaal een goed beeld (zo schat ik als leek) van de sociale verhoudingen in die tijd.

Wanneer je er met de blik van nu naar kijkt kan je stellen dat de toneelherkomst in de soms wat statische ensceneringen nog wel herkenbaar is. Maar het is ook een keus van Asmara als regisseur om de acteurs ruimte te geven in relatief lange shots, met weinig montage en close-ups. Die juist daardoor des te effectiever kunnen zijn. Mooi ook om te zien hoe de door Asmara zelf gespeelde, van haar kind beroofde moeder zich in de film ontwikkelt en uiteindelijk de mannen in dit verhaal moreel de baas is.

Race tegen de klok
Het was voor Rahman en Lestari een race tegen de klok om Doctor Samsi in Eye te kunnen vertonen. Pas twee maanden geleden werd gestart met de digitalisering, nadat het duo in Indonesië zelf een geschikte scanner had gevonden. In Eye zien we het resultaat in betrekkelijk ruwe staat, met nog alle krassen en ruis die de tand des tijds op het origineel heeft achtergelaten. In hoeverre je dat bij een restauratie nog verder moet wegpoetsen, daarover kan je van mening verschillen, aldus het tweetal.

Voor de kennismaking met dit in filmhistorisch opzicht belangrijke werk maakt het weinig uit, lijkt me. Eerder voegt het iets speciaals toe aan de ervaring. Alsof je zelf ter plekke diep in de geschiedenis duikt.


Doctor Samsi en andere vertoonde titels in deze reeks zullen over een aantal weken te zien zijn op de Eye Film Player. Opnamen van de lezingen komen beschikbaar via de website en het YouTube-kanaal van Eye. Van 29-31 mei staat het behoud van het wereldfilmerfgoed centraal op de Eye International Conference 2022.