Verslag derde lezing This is Film!

De Filmkrant doet verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een reeks lezingen plus films die Eye Filmmuseum in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam organiseert. Met gastsprekers over audiovisuele archivering in wereldwijd perspectief. De derde lezing ging over de lamentabele stand van zaken wat betreft Braziliaans audiovisueel erfgoed.

Aan het eind van het nagesprek probeerde gespreksleider en hoofdconservator bij Eye Giovanna Fossati er nog een positieve draai aan te geven, maar het was vergeefs. De derde sessie van This Is Film! werd een sombere middag.

Via Zoom sprak audiovisueel erfgoedspecialist Ines Aisengart Menezes de zaal toe over de lamentabele stand van zaken wat betreft de Braziliaanse filmcultuur. Dat stemde niet vrolijk: meerdere verwoestende branden en overstromingen in musea en filmarchieven, lekkages (en vocht zorgt voor schimmel op de emulsie en de geluidsbanden), mismanagement, gebrek aan financiering en technische middelen, de afwezigheid van consistent beleid wat betreft audiovisueel erfgoed – als er al beleid was, is dit gekmakend grillig. Prachtige oude filmpaleizen zijn verdwenen, evenals vele films en andere artefacten. Wat er nog wel is, bestaat meestal in slechte beeldkwaliteit. Op een bekende Braziliaanse torrentsite staan 4.831 titels, waarvan veel in VHS-kwaliteit.

Aisengart Menezes liet daarnaast zien hoe beperkt de interesse is van bekende (westerse) streamingdiensten als Netflix en Mubi of boutique blu-raylabels als The Criterion Collection als het gaat om Braziliaanse cinema. Wel prees zij abonneekanaal Canal Brasil om zijn poging nog iets te doen aan het filmerfgoed. Want Brazilië heeft een rijk cinematografisch verleden. Deels haalde dat ook de westerse filmgescheidenisboeken, met name de politiek georiënteerde Cinema Novo die in de jaren zestig opkwam met films die de filmtaal vernieuwden. De Braziliaanse films die bekend zijn in het Westen, titels als Limite (1931), Pixote (1980) en Dona Flor en haar twee echtgenoten (1976, met Sônia Braga), werden gerestaureerd met hulp van bijvoorbeeld Martin Scorseses The Film Foundation World Cinema Project.

Onverschilligheid
Aisengart Menezes concludeerde dat het een mentaliteitskwestie is; blijkbaar is er geen interesse van bijvoorbeeld de overheid of andere instanties om het erfgoed te behouden voor latere generaties. Een onverschilligheid die grenst aan vijandigheid tegenover alles wat cultuur behelst – een attitude die ook in Nederland voorkomt, vooral bij de VVD en andere rechtse partijen.

Het leidde tot haar bittere conclusie dat Brazilië niet vooruit ging, maar achteruit. Hoe dat zo gekomen is, was inmiddels wel duidelijk. Sinds Bolsonaro aan de macht is, gaat het bergafwaarts met het land. Opvallend: Ines Aisengart Menezes noemde zijn naam niet.

Tekenend is het feit dat er sinds Bolsonaro’s tweede termijn geen ministerie van cultuur meer is. In de Q&A na afloop van haar presentatie citeerde iemand uit de zaal de woorden van de Braziliaanse actrice Marília Pêra (bekend van Pixote): “Brazilië heeft geen cultureel geheugen”. En omdat veel films verloren zijn gegaan, is de onontbeerlijke reflectie op het verleden zo goed als onmogelijk. Andere Latijns-Amerikaanse landen doen het wat dat betreft beter, zoals Mexico en Chili.

Ooit toonaangevend
Ruim twintig jaar geleden was de Cinemateca Brasileira nog toonaangevend, memoreerde Fossati. Zo liep het in São Paulo gevestigde filmmuseum van Brazilië voorop met digitale restauraties. In 2006 restaureerde het grootste filmarchief van Zuid-Amerika bijvoorbeeld het oeuvre van Joaquim Pedro de Andrade, een van de regisseurs van de Cinema Novo-beweging.

De sindsdien ingezette neergang kwam volgens Aisengart Menezes vooral door gebrek aan cultureel beleid. In 2013 nam de overheid de leiding van de Cinemateca Brasileira over, de facto het einde van hun onafhankelijkheid.

Helemaal hopeloos is de situatie niet. Zo is er ook nog de Cinemateca die verbonden is aan het Museu de Arte Moderna in Rio de Janeiro, hebben Braziliaanse filmrestaurators zich verenigd in de ABPA en is er sinds 2006 het archieffestival CineOp.

Knechten en bedienden
In Brazilië zijn film en politiek onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een groot deel van haar presentatie besteedde Aisengart Menezes dan ook aan de politieke situatie in haar land: ontbossing, racisme, marginalisering van de inheemse bevolking, toenemende trans- en homofobie, mensensmokkel, misogynie en femicide – in Brazilië worden er jaarlijks zestigduizend vrouwen vermoord.

De drie films die Aisengart Menezes na afloop liet zien, handelden dan ook allemaal over de achtergestelde positie van de zwarte en inheemse bevolking. Het waren korte films die gaan over het slavernijverleden, onderdrukking en de representatie van zwarten op film en televisie. Heel lang was er voor gekleurde acteurs niets anders weggelegd dan het spelen van knechten en bedienden.

Verder lezen | Voor meer over Aisengart Menezes en artikelen van haar hand, zie haar eigen website. | BFI geeft meer context over de crisis bij de Cinemateca Brasileira. | Op Cine Limite vertelt Maidsengart Menezes over de crisis en de geschiedenis van de Cinemateca Brasiliera.

De volgende aflevering van de collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice is op 20 april in Eye, met Karen Chan van het Asian Film Archive over een verloren gewaande, Engels gesproken Filippijns-Singaporese actiefilm. Opnamen van alle lezingen worden enkele weken na het evenement online gezet.