Inna Sahakyan over Aurora’s Sunrise

Animatiedocumentaire Aurora’s Sunrise gaat over Aurora Mardigianian, een overlever van de Armeense Genocide die haar traumatische leven naspeelde in een Amerikaanse spektakelfilm. Regisseur Inna Sahakyan: “Ik kan me nog steeds niet voorstellen hoeveel kracht zij daarvoor nodig had.”

Joshua Oppenheimers The Act of Killing (2012), Rithy Panhs The Missing Picture (2013) en Raed Andoni’s Ghost Hunting (2017) toonden al hoe vruchtbaar het voor filmmakers kan zijn om trauma’s uit het verleden opnieuw uit te beelden, te animeren of op te voeren. Juist via de reconstructies van historische gebeurtenissen komen die films op de een of andere manier dichter bij het trauma, dat door mensen zo vaak wordt afgeschermd.

Het zijn drie geraffineerde films, die extreem zorgvuldig – en niet zonder risico – de vinger op de zere plek proberen te leggen. Zie Panhs gevoeligheid in zijn geanimeerde reconstructie van de genocides in Cambodja door de Khmer Rouge, de lichamelijke walging die Oppenheimers reconstructie oproept bij zijn schuldige hoofdpersonage en de emotionele chaos die ontstaat in Andoni’s recreatie van een Israëlische staatsgevangenis, en je beseft dat een trauma opnieuw opvoeren even pijnlijk kan zijn als het voor het eerst beleven.

Binnen die context is Auction of Souls een onvoorstelbaar werk. In deze stille film uit 1919 over de Armeense Genocide speelt de pas achttien jaar oude Aurora Mardiganian de hoofdrol. Zij vluchtte op haar veertiende zelf voor de Ottomaanse terreur in haar land en kwam na een lange lijdensweg terecht in Amerika, waar ze haar gruwelijke verhaal opnieuw opvoerde in deze spektakelfilm. En dat terwijl de genocide in Armenië nog altijd voortduurde.

Grootschalige actiescènes
De Armeense regisseur Inna Sahakyan maakte de hybride animatiedocumentaire Aurora’s Sunrise over dit uitzonderlijke leven. Ze zet gefilmde interviews met Mardiganian naast geanimeerde scènes, die haar helletocht door het geterroriseerde Armenië verbeelden, en de bewaard gebleven beelden uit Auction of Souls. Zo schetst ze een gelaagd beeld van de Armeense Genocide en zijn impact op Mardiganian.

“Het is ongelofelijk dat Auction of Souls zo snel gemaakt kon worden”, vertelt Sahakyan tijdens IDFA 2022 over de spektakelfilm waar het allemaal mee begon. “Ze maakten hem al terwijl de genocide nog bezig was. Daarom ben ik zo verbaasd hoe groots en gedetailleerd deze productie was. Ze hebben geweldig werk verricht met hun research, onder andere in de keuze van kostuums, locaties en andere visuele elementen.”

Slechts zo’n achttien minuten van Auction of Souls zijn bewaard gebleven. De kwaliteit van de beelden die online rondgaan is belabberd, maar in Aurora’s Sunrise zie je het spektakel in gerestaureerde filmbeelden. Grootse actiescènes op ambitieuze sets met veel figuranten verbeelden het geweld dat de Armeense bevolking werd aangedaan. In 1919 was de film een grote hit. Na een succesvolle première reisde hij door heel Amerika voor een grootschalige inzamelingsactie voor slachtoffers van de Armeense Genocide – Mardiganian werd meegesleept op die tour.

Wat Sahakyan het meest indrukwekkend vindt aan het overgebleven materiaal van Auction of Souls zijn de close-ups op Mardiganians gezicht. “Het is ongelofelijk om haar in die rol te zien. De vrouw die het allemaal heeft meegemaakt. Zij maakt van deze speelfilm haast een documentaire. Aurora zorgde voor het realisme binnen deze spektakelfilm.”

Toen Sahakyan die beelden voor het eerst zag, wist ze meteen dat ze een documentaire over Mardiganian en Auction of Souls wilde maken. Eigenlijk werkte ze aan een andere film ter nagedachtenis aan de genocide, maar dit materiaal kon ze niet links laten liggen. “Een gevalletje kill your darlings”, grapt ze over dat geschrapte andere project.

Puzzelen
En toen begon het puzzelen, want aan die achttien minuten film, plus wat fragmenten uit interviews met de in 1994 overleden Mardiganian, had Sahakyan niet genoeg. Hoewel ze geen ervaring met animatie had, besloot ze Aurora’s Sunrise als een animatiedocumentaire samen te stellen.

“Het was een zwaar proces”, geeft Sahakyan toe over het regisseren van de geanimeerde sequenties. “In het begin deden we er nog romantisch over, omdat we volledige creatieve controle hadden over de keuzes, qua kostuums en kleuren. Maar tijdens het storyboarden raakten we al snel logistiek in de knoop. Vooral het animeren van de bewegingen van de mensen bleek een knelpunt. Om dat zo efficiënt mogelijk te doen hebben we uiteindelijk bijna al die scènes gefilmd met acteurs, als referentiemateriaal voor de animatoren.”

Een andere complexiteit was meer moreel van aard: welke keuzes maak je in hoe je de genocide zelf in beeld brengt? “We hadden twee uitgangspunten”, vertelt Sahakyan. “Ten eerste toonde het materiaal uit Auction of Souls al veel huiveringwekkende gebeurtenissen. Waar dat kon hebben we er dus altijd voor gekozen om die beelden te gebruiken. Ik wilde ze namelijk niet te direct in beeld brengen. Een tweede belangrijke overweging was om in de geanimeerde sequenties zo veel mogelijk de herinneringen van Mardiganian op te wekken. Daarbij lieten we ons leiden door de getuigenissen die Mardiganian zelf op camera heeft gegeven. Die werden onze rode draad. Het was dus aan ons om via de animaties een visuele interpretatie van haar verhalen te maken.”

Offers
Misschien is het interessantste aspect aan Mardiganians verhaal niet eens dat ze de hoofdrol speelde in een spektakelfilm over haar eigen bewogen leven, maar dat ze vervolgens met die film door Amerika reisde. Avond na avond zag ze de film opnieuw, met steeds een nieuw publiek, om geld op te halen voor hulp aan Armeense vluchtelingen.

“Hoe vaak heeft ze haar trauma’s wel niet opnieuw op groot doek gezien?”, vraagt Sahakyan zich af. “Wat voor offers heeft ze gemaakt door in deze film te spelen en die steeds onder ogen te moeten komen? Sommige mensen doen er hun hele leven over om trauma’s te verwerken, maar Mardiganian moest ze direct overwinnen.”

Natuurlijk betaalde ze daar een prijs voor. Na de tour met Auction of Souls, die bijna anderhalf jaar duurde, zat Mardignian thuis met hevige posttraumatische stressklachten. Alleen in de marges van Aurora’s Sunrise zie je vervolgens de droevige coda van Mardiganians leven: een eenzame vrouw, vergeten en alleen gelaten in een seniorenflatje in Los Angeles, waar ze in 1994 overleed. “Het is het verhaal van zoveel vrouwen in Hollywood, die na een bepaalde leeftijd in de vergetelheid raken”, vertelt Sahakyan. “Ik vind het knap dat ze het nog in zich had om te trouwen en moeder te worden, om de rol van de alledaagse Amerikaanse vrouw ook op zich te nemen. Maar uiteindelijk eindigde ze helemaal alleen.”

Mede daarom hoopt Sahakyan dat haar documentaire eraan bijdraagt dat deze vrouw, en wat zij heeft moeten doorstaan, niet vergeten wordt. “Ik zie haar als een Armeens equivalent van Anne Frank, iemand die de gruwelen van de geschiedenis behapbaar heeft gemaakt, zodat we er ook vandaag nog op kunnen reflecteren. Wat mij betreft is Aurora Mardiganian een inspiratie voor ons allen.”