The Missing Picture (L’image manquante)

Met The Missing Picture keert de Cambodjaanse filmmaker Rithy Panh terug naar de donkerste periode uit zijn leven: toen zijn familieleden stierven door toedoen van de Rode Khmer. Hoe maak je een film over iets wat niet te verbeelden is?

“Is het omdat ik nu vijftig ben, en de herinneringen uit mijn jeugd komen spoken, dat ik nu deze film moet maken over de ontbrekende beelden uit mijn jeugd?” Aldus de Cambodjaanse filmmaker Rithy Panh in de openingswoorden van The Missing Picture. Panh is een van de weinige overlevenden van de doodskampen van de Rode Khmer. Hij was een tiener toen de Rode Khmer, de militaire tak van de communistische partij van Democratisch Kampuchea (het huidige Cambodja) in 1975 de macht greep, de straten leeg veegde en de hele bevolking in agrarische arbeiderskampen onderbracht. Hij was nog amper een man toen hij er een paar jaar later in slaagde via Thailand naar Frankrijk te vluchten. Zijn hele filmende leven lang is hij al bezig de geschiedenis van Cambodja in film te vangen en ontpopte zich daarmee tot het filmische geweten van zijn land.

In zijn bekendste documentaire S21: The Khmer Rouge Killing Machine (2003) laat hij daders en slachtoffers uit Cambodja’s meest gruwelijke straf- en vernietigingskamp aan het woord. De manier waarop hij ze hun herinneringen laat ‘naspelen’, is ongetwijfeld van invloed geweest op Joshua Oppenheimers shockdoc The Act of Killing (2012). Maar Panh zoekt geen sensatie of controverse. Hij houdt altijd een zoals hij zegt ‘heilige afstand’ tot zijn personages. Hij kan niet zomaar overal komen met zijn camera. Er liggen te veel schimmen van overledenen tussen hem en de wereld. Op het moment dat je tussen hen in gaat staan word je in de optiek van Panh een voyeur.

Klei, verf en water
In The Missing Picture wilde hij die schimmen weer tot leven laten komen, zijn dode ouders, broer en zusjes. Maar hoe doe je dat? Het regime van Pol Pot had zoals veel totalitaire regimes en doctrines een op z’n zachtst gezegd gecompliceerde verhouding tot afbeeldingen. Ze waren alleen toegestaan om propaganda voor het eigen gedroomde paradijs te maken, de rest werd systematisch vernietigd.

De oplossing die Panh koos was even simpel als geniaal: hij recreëerde het verleden met behulp van kleipoppetjes, miniatuurdecors en spaarzame archiefbeelden die toch nog na veel research opdoken. Met name die kleipoppetjes zijn een voltreffer. Klei, verf en water, het eerste speelgoed van een kind. In animistische tradities een symbool voor vruchtbaarheid. Een levensgever. De mensfiguur die alleen nog maar leven in geblazen hoeft te worden. Het is een beeld dat tijd, geschiedenis en culturen overstijgt, en daarom raakt en ontroert, direct en bescheiden.

The Missing Picture is deels autobiografie, deels essay, deels documentaire. Het is ook een reflectie van de documentairemaker op zijn werk, waarin Panh, mede gebaseerd op zijn autobiografische roman L’elimination (2013) filosofeert over de manier waarop beelden gestolen en vernietigd kunnen worden, en herinneringen en gedachten niet. Maar ook hoe sommige beelden eigenlijk on(ver)toonbaar zijn. En hoe ook gedachten uiteindelijk gemutileerd en vernietigd kunnen worden.

Het zijn grote concepten en wat er in die uitgewiste Rode Khmer-jaren in Cambodja is gebeurd gaat het bevattingsvermogen te boven. We moeten er wel over nadenken, maar misschien moeten we het ook wel niet helemáál willen begrijpen, willen inkaderen. Deze film met superlatieven aanbevelen zou vals voelen, want grote woorden schieten eigenlijk te kort. The Missing Picture moet simpelweg bekeken en doorleefd worden. Het is een van de essentiële films van onze tijd.