De films van Leos Carax

De fantastische tracking shots van een dansende Denis Lavant in Mauvais sang en Juliette Binoche in Les amants du Pont-Neuf geven je het idee dat de films van Leos Carax altijd al musicals wilden zijn, altijd al wilden opstijgen. Met Annette heeft Carax nu lift-off.

Films waarin de flikkerende onderkant van een flipperkast een metafoor voor het leven kan zijn. Waarin je midden in Parijs in stilte op een eiland kunt zitten met je geliefde terwijl de stad om je heen beweegt. Waarin een enorme fabriekshal een doos van Pandora kan zijn en Catherine Deneuve een incestueuze moeder/zus-relatie met je lijkt te hebben. Waarin actrices in een enkel shot herinneren aan Maria Falconetti’s Jeanne in Dryers The Passion of Joan of Arc (1928) of aan Jean Sebergs Patricia in Godards A bout de souffle (1960). Waarin alles tegelijk supercool en tragisch is. Dat zijn de films van Leos Carax, die na zijn debuut op 23-jarige leeftijd meteen als een wonderkind en genie op een voetstuk werd gehesen. Een aura dat hij koestert, inclusief een jarenlange weigering om te praten over de betekenis van z’n films. In dat laatste is trouwens verandering gekomen.

Het zijn films die zowel critici als publiek eigenlijk zonder uitzondering versteld doen staan. Ze worden verliefd op de verliefdheid van Les amants du Pont-Neuf of tot woede gedreven door de formele chaos van het schijnbaar onnavolgbare Pola X. Een nieuwe film van Leos Carax is dus iets om naar uit te kijken. Zes films maakte Alex Christophe Dupont sinds 1980, die z’n ambitie en speelsheid meteen al te kennen gaf met de keuze van zijn ‘nom de cinema’ Leos Carax, een anagram van Alex (zijn geboortenaam) en Oscar (van die Amerikaanse prijs).

Annette, de 2,5 uur durende musical met Adam Driver en Marion Cotillard die vanaf 25 november te zien is, is Carax’ eerste Engelstalige film. Zijn stijl varieert per film (kleur/zwart-wit/speels-conventioneel/licht-experimenteel), hoewel er ook grote overeenkomsten zijn, veel meer overeenkomsten dan verschillen zelfs, zowel thematisch als wat betreft de vorm. Die overeenkomsten zie je natuurlijk vooral als je z’n films achter elkaar ziet; individueel beschouwd kunnen ze nog wel eens enigma’s lijken.

Zoals Eraserhead vóór alles een verbeelding was van de persoonlijke angsten van David Lynch als jonge vader, zijn de films van Leos Carax niet los te zien van Leos Carax. De jonge filmmaker Alex in Boy Meets Girl (1984) die in nachtelijk Parijs overal verhalen ziet en hoort, overal dus het begin van een film signaleert, heeft de energie en verwarring en eindeloze fascinatie van de nieuwe maker. Alex is net z’n geliefde verloren, die hem inruilde voor zijn beste vriend Thomas, die hij aan het begin van de film probeert te wurgen, wat hij halverwege opgeeft. “Mijn eerste wurging”, noteert hij later bij de locatie op een kaart van Parijs die hij als visueel dagboek gebruikt. Hij geeft op, lijkt het, want alleen het begin is interessant. Hij is als maker nog niet zover dat hij ook goed kan afronden. Zoals altijd bij Carax lopen leven en kunst dwars door elkaar. Acteert Alex misschien het leven? Is alles een repetitie voor een opname die nooit komt? Vragen die je drie decennia later opnieuw kon stellen bij Holy Motors.

God is God
En toch is het ook weer te makkelijk en te beperkend om Alex als een alterego van Carax te zien, ook al dragen personages in meerdere van Carax’ films de echte naam van de maker. Een van de redenen om Denis Lavant steeds te casten—hij speelde in vier van de zes films van Carax—is zijn dierlijke stijl van bewegen. Aapachtig, in Carax’ eigen bewoording. Die fysicaliteit is ook wat hem aantrok in Adam Driver, zei Carax eerder dit jaar tegen website CineEuropa. The Ape of God, heet de standupshow van Drivers personage Henry McHenry in Annette. Carax hangt als een god boven z’n films en dat dierlijke aspect van z’n mannelijke personages lijkt een vorm van zelfspot. Zie hier de mens. Stuntelend. Gepassioneerd, maar stuntelend.

Carax is ook een god in het spelen met vorm. Elke film is een formeel en zelfbewust experiment. Ze ademen, denken en dromen film. Van de Nouvelle Vague in Boy Meets Girl—die dankzij Lavants uiterlijk en animalistische bewegen trouwens iets tragischers en aardsers heeft dan de oorspronkelijke Nouvelle Vague-films—trok Carax in Mauvais sang (1986) naar de genrefilm, met een verhaal over een dodelijk virus dat in Parijs mensen doodt die liefdeloze seks hebben. Juliette Binoche speelt de onbereikbare liefde die net voordat Alex tragisch sterft, eindelijk voor hem valt.

Te laat dus. Maar god is god. Hij heerst over leven en dood en kan tweede kansen geven. Is het misschien zo dat Les amants du Pont-Neuf (1991) een tweede kans was voor de personages uit Mauvais sang? Opnieuw gespeeld door Denis Lavant en Juliette Binoche. Middenin Parijs, op een afgesloten Pont-Neuf, terwijl de wereld hen niet lijkt te zien, vinden de twee geliefden elkaar eindelijk als daklozen, als zwervers op een brug over de Styx, op de grens tussen leven en dood.

Toen was Carax aan iets anders toe. Dat werd Pola X (1999), zijn meest formele film, al lijken Holy Motors en Annette ieder op hun eigen manier een voortzetting van die artistieke koers. Pola X was meta op zo’n manier dat hij nauwelijks te volgen was zonder achtergrondkennis. De liefdevolle god van Les amants du Pont-Neuf werd in Pola X een kille, schakende god. De film laat zich bekijken als een sardonische, spottende variant van een zekere Franse filmtraditie die geen eigen naam heeft maar wel allerlei herkenbare aspecten. Films waarin personages van gegoede komaf in landhuizen hun leven slijten, hun liederlijkheid voor creativiteit zien en zich met veel aplomb overgeven aan een of ander geromantiseerd levensdoel. Als je Pola X als zelfspot wilt zien, dan is de film misschien wel voortgekomen uit een artistieke crisis die Carax op dat moment doorleefde.

‘Zus’
Het idee dat je de film vooral van boven moet bekijken (net als Lynch’ Inland Empire of DePalma’s metathrillers) wordt versterkt doordat Carax plotseling twee namen castte uit wat je de Franse filmadel van dat moment kunt noemen: Catherine Deneuve en de zoon van Gerard Depardieu, Guillaume Depardieu. Namen die Carax eigenlijk als props gebruikt in een film óver de Franse film als overgesatureerde, luie kunstvorm.

Pola X is een adaptatie van Herman Melville’s Pierre, or the Ambiguities uit 1852 (in het Frans Pierre ou les ambiguïtés, met de eerste letters p o l a, de X staat voor de tiende versie van het script), een roman die Melville volgens sommigen schreef als een ‘spirituele autobiografie’. Wat zegt het dan dat het hoofdpersonage in Pola X zichzelf als een visionair kunstenaar ziet, die in een vaag soort incestueuze relatie met zijn moeder Deneuve zit die hij consequent ‘zus’ noemt, droomt van een enfant sauvage, een wilde jonge vrouw, een Mysterie, en verliefd is op zijn eigen handelen, die hij als grootse, impulsieve daden ziet? Hij dicht zichzelf een woest temperament toe, maar is niks meer dan een verwende narcist.

Voor de bühne
Als Pola X Carax’ spirituele autobiografie was, dan toch zeker met enige zelfspot. Was de vrouw de verbeelding van zijn frustratie dat hij nooit echt bij het ongeremde kan komen? Juist doordat er iemand (hijzelf) van boven meekijkt? Zijn dit ego, superego en drift die elkaar voor de voeten lopen, maar ook souffleren en aanvullen en niet zonder elkaar kunnen? Is het opnieuw het idee uit Boy Meets Girl, het dagelijks leven als dramaturgie? Is Holy Motors, een film met Denis Lavant die een reeks performances geeft op evenzoveel sets zonder dat er een camera bij is, het accent op dat idee? Het leven als performance, performance als het leven?

Vanuit die gedachte sluit Annette naadloos aan op Carax’ eerdere films. Het is een musical over een driftige stand-up komiek (Driver) die onophoudelijk vanaf het podium een spel van aantrekken en afstoten met het publiek speelt en in de meer gewetensvolle en spirituele operazangeres Ann (Marion Cotillard) zijn geliefde vindt. Maar ook al lijkt hun liefde waarachtig, het leven in de spotlights maakt van die liefde onvermijdelijk iets lelijks, iets voor de bühne. En dus blijkt hun dochtertje Annette, als ze eenmaal geboren is, een houten pop, een prop, een rekwisiet in hun gestreamde showbizleven.

In alles wat Carax doet, lopen kunst en leven door elkaar, tomeloze liefde en eeuwige twijfel. Mensen en ideeën zijn heilige motoren die voortrazen en tegelijk op de rem staan. Komische tragedies, wij zijn.