Fando y Lis, El Topo en The Holy Mountain

Dankzij nieuwe 4K-restauraties en een nieuwe distributeur van klassiekers zijn de eerste drie films van ‘de hogepriester van de trippy cinema’ Alejandro Jodorowsky weer op het grote scherm te zien.

Na 23 jaar stilte kwam de legendarische filmmaker Alejandro Jodorowsky in 2013 met een nieuwe film, La danza de la realidad. Op 83-jarige leeftijd bleek hij onverminderd dezelfde hallucinante waanzin en mystieke symboliek te verkondigen als in El Topo en The Holy Mountain, waarmee hij 1970 en 1973 zijn reputatie vestigde.

Die reputatie was mede te danken aan John Lennon, die El Topo toentertijd met Yoko Ono zag en de rechten op de film prompt door z’n manager Allen Klein liet opkopen en ook nog even een miljoen dollar op tafel legde voor Jodorowsky’s volgende film.

Lennon bedoelde het goed, maar Klein zou Jodorowsky later flink dwars zitten nadat de filmmaker had geweigerd de erotische film The Story of O. te regisseren en de producent uit wraak weigerde Jodorowsky’s films te vertonen. Klein had kennelijk niet echt naar Jodorowsky’s films gekeken. Hij zag de borsten en penissen en kon alleen maar denken: erotische fillum.

In die lange stilte van 23 jaar groeide de legende van Alejandro Jodorowsky als de ‘hogepriester van de trippy cinema’ en ‘magus van de tegencultuur’ met een grenzeloze fascinatie voor alchemie, tarot, naakte lichamen met al dan niet geamputeerde ledematen en Age of Aquarius-parafernalia.

Luie kijkers
Jodorowsky maakte in 1968 met Fando y Lis zijn eerste speelfilm en gaf de wereld in vijf jaar tijd drie verbluffende surrealistische films. Explosies van creativiteit – maar niet altijd van professionaliteit, dat moet ook gezegd – die de grenzen verlegden van wat een film kon zijn. Ja, we hadden Un chien andalou (1929) en de rest van Buñuels filmografie. Maar dit was andere surrealistische koek.

Een van de redenen om die drie vroege films van Jodorowsky te gaan zien in de 4K-restauraties die dankzij de nieuwe distributeur Odyssey Classics op het grote scherm te bekijken zijn, is om die grenzen van je eigen blik te verleggen. De dominantie van het realisme heeft die blik vernauwd. Zelfs in superheldenfilms moet alles zo realistisch mogelijk lijken en hanteert men in wezen dezelfde vertellogica als in een sociaal drama. Vorig jaar was Memoria van Apichatpong Weerasethakul een van de zeldzame uitzonderingen op die narratieve logica, die in de regel instant begrijpelijkheid nastreeft. Waardoor we allemaal een beetje luie kijkers worden.

Jodorowsky’s films zijn niet compleet losgezongen van de realiteit, maar ze laten wel zien hoe een verhaal anders verteld kan worden. Dat is een vrij zuinige uitleg van de waarde van zijn films, maar die is wel handig als je je stoort aan de manier waarop geamputeerde en naakte lichamen voorbijkomen. Een intimiteitscoach had misschien niet misstaan op de set van Jodorowsky’s films. Aan de andere kant: die had zich waarschijnlijk al binnen een dag verhangen. Het was een andere tijd.

Oude goden van de troon
Het lukte niet om Fando y Lis op tijd te zien voor dit artikel dus we concentreren ons op de twee andere films én op La danza de la realidad die Jodorowsky veertig jaar later zou maken en die het een en ander uit die eerdere films zou verklaren.

The Holy Mountain liet weinig zielen onberoerd toen die in 1973 in Cannes werd vertoond. Dankzij een explosie van beelden uit de hippiecultuur maar ook dankzij al die beelden van Christus gehuld in tangaslip en de kritiek op religie als handel in plaats van als bron van verlichting. De film toont in wezen een spirituele queeste om oude goden van de troon te stoten en te vervangen door de bevrijdende mystiek van het Waterman-tijdperk, dat harmonie zou brengen in de wereld. De Alchemist, gespeeld door Jodorowsky zelf, dirigeert een Christus-achtige figuur en een groep discipelen die allemaal een planeet in ons zonnestelsel vertegenwoordigen langs mystieke rituelen naar de heilige berg, waar negen wijze mannen het geheim van onsterfelijkheid bewaren.

Belangrijk voor Jodorowsky’s wereldbeeld is dat de discipelen er eerst allemaal een twijfelachtige en materialistische moraal op nahouden. Isla, representant voor de planeet Mars, is een wapenfabrikant. Axon, representant voor Neptunus, is hoofd van de politie. Sel maakt speelgoedwapens om kinderen klaar te stomen om kindsoldaat te worden. Berg is een overheidsadviseur die we horen zeggen dat de staat vier miljoen burgers moet offeren om de economie te redden. Voor de Alchemist is de Christus-figuur De Dief, representant van de tarotkaart De Dwaas, die we aanvankelijk bezopen en zichzelf vervuilend op straat vinden. Allemaal krijgen ze van de Alchemist een kans op verlossing en ergens in de tweede helft van de film verbranden ze allemaal ritueel hun geld.

Vadermoord
Probeer je geest een beetje open te stellen. Jodorowsky heeft zeker pretenties. Quasi-mystieke oneliners als “De delicate geur van bloemen is het parfum van het universum” en weer een blik naakte figuranten dat wordt opengetrokken, kunnen je hier en daar afleiden. Maar het dient een hoger doel: verruiming van je cinefiele geest.

Jodorowsky zelf is bloedserieus. Hij roept met de laatste scènes op de wereld te veranderen en eindigt The Holy Mountain met de erkenning dat alles wat we hiervoor hebben gezien natuurlijk een illusie was, niet te verwarren met de realiteit waarin we leven. Maar dat we die realiteit kunnen veranderen met de wijsheid uit de film. In vergelijking met een filmmaker als Weerasethakul lijkt Jodorowsky dan toch weer een utilitarist: de film moet nut hebben.

El Topo is in die zin een hele andere film. Visueel minder tarot-seance-op-lsd en meer Sergio Leone-op-lsd. Spiritueel minder Waterman-tijdperk en meer Freud. Veel meer Freud. El Topo, legt de voiceover in het Engels met een ronkend Spaans accent uit, is ‘de mol’ die een weg naar boven graaft. Soms bereikt hij het oppervlak, maar wordt dan verblind door de zon. Die mol is in de film een zwarte ruiter, gespeeld door Jodorowsky zelf, die door een droomachtige woestijn trekt. Achterop zijn paard zit een naakt jongetje, gespeeld door Jodorowsky’s zoon Brontis (die later in La danza de la realidad Jodorowsky’s vader zal spelen).

Vroeg in de film stuit de ruiter op een bloedbad en ontdekt dat vier mannen te paard de daders zijn. Hij ziet het als zijn missie die vier ruiters van de Apocalyps te verslaan, zodat hij een groep verschoppelingen die onder een berg zit opgesloten kan bevrijden. Het jongetje laat hij achter bij monniken. Het jongetje groeit op en (spoiler) doodt uiteindelijk de vader.

Dat die vadermoord een betekenis had in de logica van de film was evident. Maar pas in 2013 werd met het verschijnen van La danza de la realidad duidelijk hoe persoonlijk die vadermoord was. Jodorowsky bleek toen tot ieders verrassing een autobiografisch coming-of-age verhaal te hebben gemaakt over de jonge Alejandro die zucht onder de tirannie van z’n stalinistische vader, maar warmte en liefde vindt tussen de plooien van zijn moeders omvangrijke lichaam. Het venijn zat ’m dus in de staart van z’n filmografie.

Alles in La danza de la realidad was nog steeds typisch Jodorowsky, al liet hij de tarotkaarten in de kast liggen. Alejandro’s moeder zingt haar teksten aan de kleine Alejandro in operastijl – zo moet het de kleine Jodorowsky in de oren hebben geklonken – en er zijn ook hier amputaties alom. Zijn vader probeert van de jongen met tucht en geschreeuw een vent te maken en de jongen leidt er zo erg onder dat hij zichzelf dood wenst.

La danza de la realidad is nadrukkelijk een film die die pijn wil verwerken, maar al bij het maken van El Topo was de noodzaak van een symbolische vadermoord voor Jodorowsky duidelijk. Zodra je begrijpt dat dit de materie van Jodorowsky’s films is, of in ieder geval een belangrijk deel van die materie, snap je ook waarom hij weigerde een erotische film te maken. Dan snap je ook hoe persoonlijk The Holy Mountain voor hem was.

Amputaties
De woestijn in El Topo en de mol die een weg naar het oppervlak graaft, zijn metaforen voor Jodorowsky die zich wil bevrijden van de pijn uit zijn kindertijd. Die zich een weg uit zijn onderbewustzijn wil graven. Dat hij als de volwassen zoon uiteindelijk zichzelf en de verschoppelingen (lees: mensen zonder armen of benen) bevrijdt, suggereert op z’n minst dat Jodorowsky zichzelf als ‘mismaakt’ is gaan zien onder de bulderende kritiek van zijn vader.

Maar het blijft een ongemakkelijke metafoor: Jodorowsky gebruikt de figuranten met amputaties nooit anders dan als object. Ze hebben geen tekst, ze zijn niks meer dan hun amputaties. Vooral The Holy Mountain laat zich in die zin voor een deel ook bekijken als venster op een andere tijd.

Een kleine week voor de rerelease van de films, op 17 februari 2023, wordt Jodorowsky 94, dus hij kan elk moment naar hogere sferen vertrekken. Maar zijn films blijven, mede dankzij deze nieuwe restauraties. In de filmgeschiedenis is Alejandro Jodorowsky een unieke stem. Ook al hangen die vroege films met spiritueel knip- en plakwerk aan elkaar en lijken figuranten vaak niks meer dan de som van hun genitaliën.

Fando y Lis / El Topo / The Holy Mountain Mexico, 1968/1970/1973 | Regie Alejandro Jodorowsky | Met Sergio Kleiner, Diana Mariscal, Alejandro Jodorowsky | 97/124/114 minuten | Distributie Odyssey Classics | Te zien vanaf 23 februari  2023