Apichatpong Weerasethakul over Memoria

De Thaise regisseur Apichatpong Weerasethakul staat bekend om zijn meditatieve films over de complexe relatie tussen mensen en hun omgeving. Voor Memoria ging hij samen met Tilda Swinton naar het regenwoud van Colombia om in een van de grootste bronnen aan menselijk leed te duiken: ons collectieve geheugen.

Met Memoria duikt Apichatpong Weerasethakul in het geheugen van de gehele mensheid, dat, zonder dat we het doorhebben, begraven ligt onder het oppervlak van de aarde. Hij haalt er van alles bij—verwijzingen naar oude sciencefictionverhalen en vervreemdende thrillerelementen—om eigenlijk een heel simpel punt te maken: onze planeet spreekt met ons en wij zouden ernaar moeten leren luisteren. Net als in Weerasethakuls eerdere films als Gouden Palm-winnaar Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives (2010) en Cemetery of Splendour (2015) wordt Memoria ook een meditatieve reis inwaarts, een uitnodiging om te reflecteren op de relatie tussen de mens en diens omgeving.

Voor het eerst maakt de Thaise cineast een film buiten zijn thuisland, in Colombia, samen met steractrice Tilda Swinton die de hoofdrol vertolkt. Zij speelt Jessica, een rouwende vrouw in de Colombiaanse hoofdstad Bogotá die op onverwachtse momenten een onverklaarbaar en onheilspellend dreungeluid in haar hoofd hoort, wat haar op een pad brengt om ook echt te leren luisteren naar de geheimen van de wereld. Na de première van Memoria op het filmfestival van Cannes sprak Weerasethakul met een klein groepje filmjournalisten over de rol van stilte, acceptatie en aanraking in deze tedere film over loslaten en verlies.

Het is bijna ontroerend om te zien hoe u de grenzen van uw eigen oeuvre aan het verleggen bent. Zo lijkt uw filmstijl bijna nog bescheidener of beheerster. “Misschien heet dat gewoon ouder worden?”

De bovennatuurlijke elementen en de meditatieve reis inwaarts zijn er nog. Toch voelt het alsof er meer rust en reflectie in deze film zit. “Toen Tilda en ik besloten deze film in Colombia te maken, voelde het als een stap verder verwijderd van wat ik eerder heb gedaan, als een zoektocht naar iets nieuws dat we nog niet begrepen. Het is heel belangrijk jezelf te verliezen en weer te leren luisteren en kijken. Alsnog veranderde deze film in iets wat lijkt op wat ik eerder heb gedaan. Het voelt alsof het een universum met mijn eerdere werk deelt. Misschien gaat de film daar ook wel over, dat we onze eigen planeet aan gevoelens hebben die we met ons meedragen.”

De keuze voor Colombia brengt allerlei connotaties met zich mee, zoals de geheimen van het oerwoud en het magisch realisme van Jorge Luis Borges. Om welke redenen koos u ervoor daar te filmen? “Het is niet zozeer Borges of het magisch realisme. Toen ik er zelf langer over nadacht kwam ik bij de jungle van de Amazone uit. Op de een of andere manier is die plek verbonden met mijn jeugd. Het is verbonden aan een Thais boek dat ik las toen ik jong was, dat sterk beïnvloed is door het geromantiseerde beeld van het regenwoud.”

Memoria draagt een besef met zich mee dat deze natuur bedreigd wordt en onder druk staat van de mensheid. Gaat deze film ook over angst voor het verlies van deze natuurlijke wereld? “Deze film zegt daar inderdaad iets over. Toen ik voor het eerst in Bogota aankwam, was ik totaal onder de indruk van de grootte van de berg Monserrate, samen met de wolken en het veranderende weer. In Bogota kan je veel verschillende soorten weer op één dag meemaken—het kan even regenen met kou, maar daarna klaart de lucht ineens op en wordt het warm. Ik vond dat fantastisch. Dan kijk je naar het nieuws en hoor je over vreemde aardbevingen of aardverschuivingen en lijkt het bijna alsof de natuur met je aan het communiceren is. Ze praat met de mensen daar. Daarom hebben we ook besloten dat deze film over luisteren gaat, over een vorm van synchronisatie met de vibraties van de wereld.”

Wat zo bijzonder is aan Memoria is hoe dat luisteren in de kleinste dingetjes op aarde gaat zitten. Alleen al het boek dat Jessica leest over ‘molecular spectacles’ geeft aan dat u om alle levende wezens geeft die ons omsingelen. Hoe vertaalt zo’n bewustzijn zich naar het maken van een film? “Het draait vooral om acceptatie, om het omarmen van wat er in de tegenwoordige tijd allemaal gebeurt. Tilda en ik worden allebei een dagje ouder en ik denk dat de zwaarte van ouder worden gereflecteerd wordt in de film. Een onderdeel van de film is de verzamelingen orchideeën die Jessica probeert te behoeden voor ziekte. Ze probeert een geschikte koelkast te kopen om het leven van deze planten te verlengen. Dat gaat voor mij over je verzetten tegen de natuurlijke flow. Ondertussen probeert de film zelf te vertragen en je uit te nodigen je juist niet tegen die vertraging te verzetten. Uiteindelijk stopt het narratief van de film volledig en vertraagt alles nog meer. Het was zo’n bijzondere ervaring om dat moment van verstilling op het grootste doek van Cannes te beleven.”

Zo’n vorm van verstilling kan uitdagend zijn voor een publiek, maar u bent nooit echt de strengste regisseur geweest als het aankomt op de manieren waarop mensen uw films horen te beleven. “Voor mij gaat het om de vrijheid van het publiek. Al vind ik het wel prettig als een publiek beseft dat het met elkaar ergens naar kijkt. Als je kijkt naar commerciële cinema, dan is alles gemaakt om je te laten vergeten: de montage is snel, de camerabewegingen fel, de muziek is luid, dat soort dingen. Deze film is eerder een tikje op je schouder, een signaal dat zegt: ‘hé, je bent een film aan het kijken, dit is een illusie.’”

Zoals de titel suggereert speelt het geheugen een grote rol in deze film. Herinneringen gaan met rouw en verdriet gepaard. Wat betekent dat voor u, de zwaarte van herinneren? “Het is een uitdaging je niet te hechten aan het geheugen. Ik zou zeggen dat een film maken voor mij het tegenovergestelde is van meditatie. Mediteren vraagt van je dat je je niet bindt aan gedachtes, dat je slechts aanwezig bent en observeert in het hier en nu. Films maken, daarentegen, draait om het terughalen of recreëren van herinneringen. Ik probeer die twee conflicterende staten van zijn te combineren wanneer ik films maak. In de film zie je hoe Jessica rouwt en vasthoudt aan herinneringen, waardoor ze ook zichtbaar lijdt. Wanneer ze loslaat en luistert, opent haar wereld zich meer. De film gaat dus eigenlijk over de ontbinding van herinneringen.”

Geluid en vibraties spelen een belangrijke rol; in hoeverre bent u geïnspireerd door de ideeën van psychoakoestiek en geopsychologie? Vooral het idee dat herinneringen onderdeel van het landschap zijn en dat mensen die, ook via geluid, kunnen waarnemen? “Dat is zeker iets waar ik over nadacht. Ik denk dat er veel opgenomen en opgeslagen ligt in de aarde. In de toekomst gaan we vast manieren vinden om die opnames verder te ontrafelen. De film gaat ook over hoe alles met elkaar verbonden is en elkaar door tijd en ruimte heen kan beïnvloeden. Het doet me denken aan een experiment met twee ratten in een laboratorium die in een doolhof naar hun eten moeten zoeken. Eén rat leek slimmer dan de andere, omdat hij het eten wel kon opsporen. De wetenschappers konden het verschil in intelligentie echter niet verklaren. Wat bleek? De uiteindelijke hypothese is dat de schijnbaar slimmere rat met meer liefde werd verzorgd door de laboratoriumassistent.”

U bedoelt dat Memoria gaat over zorg? “Over zorg, ja, en over aanraking.”

De belangrijkste scène van de film moet wel het moment zijn dat Jessica een man in de jungle aantreft, Hernan, en door zijn aanraking uitgezonden herinneringen van de aarde ontvangt. Hoe was het om die scène te construeren? “We draaiden op film, dus we hadden een beperkt aantal minuten per rol voor een take. Iets van veertien minuten. Dus we moesten deze lange scène van begin tot einde goed hebben. Wat we deden was dit: ik gidste Tilda eigenlijk door de scène heen door haar toe te fluisteren waar ze over na moest denken. Ze moest zich bijvoorbeeld muziek inbeelden en het geluid van de omgeving. Zo ging het door totdat ze moest huilen. Ze moest zodanig luisteren naar mijn stem dat ik eigenlijk aan het uitzenden was en zij aan het ontvangen. Ook die vorm van communicatie zie ik als een vorm van aanraking. We hadden hooguit drie takes voor de scènes nodig. Toen de laatste keer de filmrol volgeschoten was en de take erop zat, was er een doodse stilte in de ruimte. Iedereen was aan het huilen, maar Tilda veerde juist op en zag hoe er precies buiten onze ruimte een biggetje was geboren. Ze pakte haar eigen camera om het buiten vast te leggen. Ze blijft dus nooit hangen in haar personage. Het was magisch om daar getuige van te zijn.”

Zonder de geheimen van uw film prijs te geven, kunnen we zeggen dat er een sciencefictionelement inzit. Hoe ziet u de verbinding tussen de scifi van Memoria en de bovennatuurlijke elementen van uw eerdere films? “Het einde van Memoria is voor mij verwant aan dat van Tropical Malady [2004]. Daar desintegreert het verhaal, of lost het op en waait het weg in de wind. Het geheugen desintegreert ook en in die zin lossen de herinneringen aan eerdere beschavingen ook op. Ik putte hier uit de sciencefictionboeken die ik in mijn jeugd las over geavanceerde beschavingen uit ons verre verleden.”

Daardoor opent de film een soort tijd-ruimte-continuüm: heden, verleden en toekomst lopen in de film door elkaar heen. “Exact. Let maar op het geluid in die scène met Tilda en Hernan. Er zit veel meer in dat je denkt. Heel stilletjes zit er een opname in van Tilda die over haar vader spreekt. Ik heb ook de allereerste geluidsopname van een mens in de mix verwerkt, een opname van de Fransman Édouard-Léon Scott de Martinville uit 1860. In die scène schuilen dus herinneringen van mij, van Tilda en van de gehele mensheid.”