Yorgos Lanthimos over Alps

Zijn onze overleden geliefden te vervangen door figuranten? Yorgos Lanthimos levert na Dogtooth met Alps opnieuw een dwarse en provocerende film af.

Net als zijn voor een Oscar voor Beste Buitenlandse Film genomineerde Dogtooth (2009) is ook de nieuwe film Alps van Griek Yorgos Lanthimos (1973) weer een laboratorium waarin een sociaal experiment wordt uitgevoerd. Dat levert verwarrende contrasten op. Want terwijl de situaties geconstrueerd zijn, wat op een speelse, bijna plagerige manier wordt benadrukt door de stijl en mise-en-scène, zijn de emoties echt. Echter dan in de meeste andere films, zal Lanthimos later in het gesprek uitleggen.
In Dogtooth was het laboratorium duidelijk afgebakend. Daar speelde de film zich af binnen een gezin dat zich had afgesloten van de buitenwereld en dat volgens zijn eigen, vaak bizarre regels leefde. In Alps is het laboratorium minder begrensd. Hier draait het om vier mensen — een verpleegster, een paramedicus, een gymnaste en haar coach — die rouwende nabestaanden aanbieden om de rol van de overledene een tijdje op zich te nemen. Absurd? Zeker. Maar Alps draait niet alleen om de provocerende vraag of onze geliefden te vervangen zijn door figuranten. Ook al zijn provocatie en humor vaste ingrediënten bij deze dwarse Griek, die onlangs door het Canadese filmtijdschrift Cinema Scope bij de vijftig beste filmmakers onder de vijftig werd gekozen.

Dictaat
Steeds als interviewers proberen door te dringen tot de essentie van het werk of de maker duwt Lanthimos ze weer terug. Nee, dat is het niet. Nee, ik ben het maar voor een deel met u eens. Nee, er bestaat geen nieuwe Griekse golf van filmmakers. Nee, het heeft niet met de Griekse crisis te maken. Hij haat het om over zijn films te praten. Maar nog net iets meer haat hij het ‘fascistische’ dictaat dat bepaalt hoe we met z’n allen naar film moeten kijken. Bij Lanthimos moet je kiezen. Duik erin. En dan kun je helemaal opnieuw leren zwemmen of verzuipen. Of blijf op het droge en kijk de film niet. Bij Lanthimos moet iedereen zichzelf op een hellend vlak in evenwicht zien te houden. Leren surfen dus. Ook al weigert hij elke analyse die z’n werk te nauw wil beschrijven, toch begint er na drie gesprekken met de Griek — één in Venetië, één in Amsterdam en een Q&A in EYE na een preview van zijn laatste film — iets te dagen: "Wat doe je als je iemand verliest? Hoe ver wil je gaan om die leegte te vullen? Onze eerste gedachte was om daar iets mee te doen. Vervolgens hebben we dat gegeven omgedraaid. Alps gaat over iemand die aanbiedt om mensen te vervangen en daar langzaam door aangeslagen raakt. En echt op zoek wil naar een nieuw gezin om bij te horen."

U lijkt meestal weinig zin te hebben om over uw films te praten. "Dat is het niet. Maar vaak weet ik het antwoord op de vragen niet. Dat heeft te maken met de manier waarop wij de films maken. Er wordt niet veel geanalyseerd. Bijna alles gebeurt instinctief. Scenarioschrijver Efthimis Filippou [zie onder] komt met een idee op de proppen dat ons allebei aanspreekt en dan beginnen we ermee te spelen. Als mensen vragen of het een kritiek ergens op is, of of we dit of dat bedoelen, dan klopt dat vaak niet. Voor mij gaan die films over iets veel groters. Mensen vragen of mijn films een commentaar zijn op de crisis omdat ze sociale regels zouden bekritiseren, maar ook dat is het niet. Die crisis heeft in zoverre invloed op mijn films dat ik er wanhopig door ben geworden en gewoon aan de slag ben gegaan in de hoop later van het Griekse filmfonds nog wat geld te rug te krijgen. Maar de films gaan niet over de crisis."

Toch zou je kunnen volhouden dat absurde situaties, zoals tijdens deze crisis, absurde kunst voortbrengen. De Spaanse filmer Luis Buñuel is een van uw inspiratiebronnen. Die reageerde met zijn surrealisme op de verstikkende invloed van de kerk. "Dat is waar. Maar in elk land kan elke kunstenaar toch andere keuzes maken. Kijk alleen al naar de films in Griekenland. Ok, we hebben Attenberg gehad en nu L, maar er zijn genoeg regisseurs die andere films maken. Mijn volgende film zal in Engeland spelen en in het Engels zijn want in Griekenland kun je geen films meer maken. Maar de stijl zal lijken op Dogtooth en Alps. Ik hou ervan om iets mee te pakken van de plek waar ik film. Maar mijn films zijn niet geïnspireerd door die plekken."

Het publiek weet niet precies waar het bij uw films naar kijkt maar wordt er toch door gegrepen. "Dat is de magie. Ze weten het niet. Ze moeten het zelf uitwerken."

Maar er is een groot publiek. U moet bij veel mensen een snaar raken. "Dat is niet per se iets goeds. Een paar dagen terug had ik het met een vriend over Intouchables en over de vraag waarom die plotseling zo enorm succesvol is geworden. Een middelmatige Franse film die plotseling de wereld verovert. Wie het weet mag het zeggen. Ik hoorde dat de sales agents oorspronkelijk veel moeite hadden om de film aan distributeurs te slijten."?

U zei ergens dat Alps en Dogtooth tegengesteld zijn omdat de kinderen in Dogtooth willen ontsnappen aan de sociale orde terwijl de verpleegster in Alps letterlijk inbreekt bij het gezin omdat ze erbij wil horen. "Dat besefte ik achteraf. Ik moest iets over de films zeggen."

Elk gesprek erover voelt geforceerd? "Ik haat het. Ik heb net een tekst voor onze nieuwe film moeten schrijven om geld binnen te halen. Terwijl er niet eens een scenario is! Het nekt me om het op die manier te moeten analyseren. Om zelfs maar te moeten weten waar het verhaal precies over gaat. Het doodt de creativiteit omdat dingen heel specifiek moeten worden. Dat is precies het tegenovergestelde van het proces dat ik wil volgen. Want ik wil instinctief bezig zijn. Ik wil onderzoeken, uitproberen. Onverwachte dingen vinden."

Ik las een paar dagen terug dat Jean-Luc Godard ooit iemand gewoon een script liet schrijven om aan potentiële Duitse financiers te geven waarna hij een compleet andere film maakte. Later wilden ze wel hun geld terug. "Haha. Ik geloof dat zoiets tegenwoordig een stuk lastiger is."

Dat experimenteren en onderzoeken voert u ver door. "Ja, dat heeft alles met het acteren te maken. Met de hele stijl van mijn films zelfs. Er bestaat een nogal fascistische opvatting over wat acteren is en over hoe je naar films moet kijken: wat nog realistisch is en wat niet. Dus als mensen naar mijn films kijken, raken ze verward door de stijl van spelen. Terwijl ik persoonlijk de meeste films niet om aan te zien vind omdat ik altijd dwars door al dat nepdrama heen zie. Maar goed, daar bestaan verschillende filosofieën over. Ik heb een nogal persoonlijke benadering van acteren. Ik hou van niet-professionele acteurs en professionele acteurs die hun toneelopleiding achter zich kunnen laten. In Alps verlies je jezelf als kijker omdat moeilijk is uit te maken wat echt is en wat niet. Net als de klassieke filmmakers Bresson en Cassavetes vertel ik de acteurs niet hoe ze zich moeten gedragen. Of wat ze moeten voelen. Ze krijgen ook geen script van me. Ik breng ze in een situatie waarin ze op elkaar moeten reageren. Ik maak ze onzeker en de spanning die dat oplevert wil ik op hun gezichten kunnen lezen. Daarom lijken ze emotioneel vaak aan de rand te staan. Dat voelt de kijker. Ze wankelen. Dat is waar ik naar zoek. Overigens bereikten Bresson en Cassavetes datzelfde effect op totaal tegengestelde manieren. Bresson beschreef alleen maar heel droog de handeling: je doet dit, 1, 2, 3 en dan moet je hier gaan zitten. Cassavetes probeerde de acteurs op de set de hele tijd af te leiden zodat ze maar niet over hun rol gingen nadenken. Als ze maar kwetsbaar zijn. En puur. En gewoon maar reageren op de ander. Die spanning wil ik kunnen zien."

Ronald Rovers

De verdraaide wereld van Efthimis Filippou

Dogtooth

Met nog maar drie films op zijn naam heeft scenarioschrijver Efthimis Filippou (1977) al een heel consistent oeuvre opgebouwd. Met Dogtooth, Alps (Osella voor het beste scenario in Venetië) en L presenteert hij een verknipt alternatief voor de harde werkelijkheid. Die realiteit wordt door de personages niet geaccepteerd: allemaal creëren ze een eigen wereld waar ze net kunnen doen alsof ze controle op hun leven kunnen uitoefenen. Helaas voor hen bestaat het leven in de kern uiteindelijk toch uit het doelloos rondjes rijden op een rotonde, op tragikomische wijze verbeeld in L van Babis Makridis, met een krakkemikkig uitgevoerde versie van de Mondscheinsonate op de soundtrack. Net als bij geestverwant Beckett valt er bij Filippou veel te lachen om de zinloosheid van alles. Makridis vertelde tijdens IFFR wat hem het meeste treft aan Filippou’s scenario’s: "De dialogen en ideeën van Efthimis kunnen je aan het lachen maken tot je zo’n buikpijn hebt dat je naar een ??ziekenhuis moet strompelen, waarna je door de artsen wordt gedwongen om daar voor altijd te blijven, als een permanente patiënt die geen hoop op genezing heeft."

L

De scène met de hakkelende Mondscheinsonate op de rotonde is een van die vondsten die aan de kern van onze doelloze levens raakt. Terwijl het leven voortschrijdt proberen we er achter te komen wie we zijn, waar we thuishoren, wie de mensen zijn die van ons houden en die met ons naar het einde willen wandelen. Of rijden. Maar vaak blijft het antwoord uit. Tot die tijd spelen we tragikomisch en amateuristisch onze riedeltjes af, zoals de kinderlijk uitgevoerde Mondscheinsonate in de film.
Zelfs in zijn copywriterswerk voor het reclamebureau UpSet smokkelt Filippou zijn preoccupatie met het creëren van een eigen universum, waarbij ieder zijn rol op het schouwtoneel speelt. In zijn commercial voor Emporiki Bank ligt een man op zijn rug op een plank en doet zo al rollend ondersteboven zijn boodschappen. Blijkt dat hij een automonteur is die ook buiten zijn werk de hele dag op zijn rug ligt. De slogan luidt: ‘When you have your business it’s with you 24 hours a day.’ Weer zo’n verdraaide wereld, waar de bedenker ervan tot het einde toe in blijf geloven. In een andere commercial met dezelfde strekking zien we een man in witte jas van achteren de metro inlopen, waarna iedereen gillend wegrent. Als we hem van voren zien, is heeft hij spetters bloed op zijn jas. Butcher heet de reclame. Je blijft altijd hangen in de rol die je speelt.
Filippou maakt deel uit van een groep filmmakers met dezelfde esthetisch blik (Yorgos Lanthimos, Athina Rachel Tsangari) die op zoek is naar een nieuwe taal om te praten over de absurditeit van het leven. Zijn eerste boek heeft de onnavolgbare titel ‘Someone is talking alone holding a glass of milk’. Goed voor te stellen dat filmmakers onmiddellijk een oase voor ogen krijgen bij Filippou’s kurkdroge woorden.

Mariska Graveland