Sergei Loznitsa over Babi Yar. Context

In de ernstige documentaire Babi Yar. Context ontleedt Sergei Loznitsa minutieus de massaexecutie van 33.771 Joden door de nazi’s in het Babyn Jar-ravijn nabij Kyiv. Zo dwingt hij ons te reflecteren op trauma’s die de mensheid misschien te lang heeft willen wegstoppen. “We dragen de trauma’s van het verleden mee in onze genen.”

In de korte documentaire The Old Jewish Cemetery (2015) toont de Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa een historische Joodse begraafplaats in Riga die tijdens de Duitse bezetting in 1941 diende als massagraf voor duizenden Joden.Vervolgens werden in het Sovjet-tijdperk de meeste grafstenen van deze begraafplaats geplunderd om als bouwmateriaal te gebruiken.

Tegenwoordig is de begraafplaats een anoniem park in een burgerlijke buurt van de Letse hoofdstad, en geen historische plaats van herdenking. Loznitsa’s film toont hoe dakloze mensen rondhangen in het park, zich niet realiserend dat ze zich op historisch terrein begeven. Joodse toeristen uit Amerika proberen de plek wél te eren, maar ervaren een minstens even grote afstand tussen heden en verleden. Dit is simpelweg niet meer dezelfde plaats als waar hun voorouders begraven hadden kunnen zijn.

Lagen van de geschiedenis
“Het is een vervreemdende plek voor iedereen die ermee in aanraking komt”, merkt Loznitsa op over de historisch verwarde locatie van die korte documentaire. The Old Jewish Cemetery komt in ons zoom-gesprek ter sprake omdat de film veel gemeen heeft met Loznitsa’s nieuwste archiefdocumentaire Babi Yar. Context, die minutieus de massa-executie van 33.771 Joden door de nazi’s in het ravijn Babyn Jar nabij Kyiv deconstrueert.

Het ernstige Babi Yar. Context beslaat slechts een paar jaar, maar alsnog zie je hoe de lagen van de geschiedenis zich opstapelen en tragische gebeurtenissen worden verhuld onder een deken van symboliek en ideologie. Wanneer de nazi’s Kyiv binnenvallen, worden de posters en banieren van Jozef Stalin verscheurd en vervangen door beeltenissen van Adolf Hitler. Wanneer Sovjet-troepen de stad weer bevrijden, keren diezelfde portretten van Stalin terug in het straatbeeld.

Hier ligt de kern van Loznitsa’s filmwerk: terwijl ideologieën elkaar bevechten en afwisselen, blijven historische trauma’s onbenoemd. De tragedies van het verleden worden weggestopt in het collectieve onderbewuste, in de hoop dat ze worden vergeten, ondergesneeuwd door de ruis van propaganda en ideologie.

Hoe worden zulke gebeurtenissen vergeten? En wat kost het om ze weer te herinneren? Dat soort complexe vragen behandelt Loznitsa in zijn films. “Al geven mijn films niet zozeer een antwoord op deze onmogelijke vragen”, verklaart de regisseur zelf. “Ze starten een mentaal proces op. Ze initiëren de vraag, proberen een probleem te formuleren en het brein te prikkelen.”

Taboe
Hoe veelomvattend het kan zijn om dat weggestopte verleden op te graven, blijkt al uit hoe lang Loznitsa werkte aan Babi Yar. Context. “Ik begon aan de film in 2012, zoals ik aan al mijn archieffilms begin: met het verzamelen van beeldmateriaal in filmarchieven. Ik werkte veel samen met geschiedkundige Tatjana Jevstafjeva, die gespecialiseerd is in de Duitse bezetting van Kyiv. Tien jaar geleden deden slechts een handvol mensen in de wereld onderzoek naar de genocide van Babyn Jar. Tot op de dag van vandaag zijn er dus nog zaken onontdekt en onbenoemd.”

Daarbij speelt een rol dat de Holocaust in de Sovjet-tijd een groot taboe was, zegt Loznita. “Er werd niet over gesproken, informatie erover werd gecensureerd. Bovendien is de gebeurtenis een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Oekraïne zelf, want het waren niet alleen de nazi-officieren die de Joodse bevolking wegvoerden, maar ook burgers zelf die hun medemensen aangaven, verklikten en arresteerden.”

Voor Loznita toont het aan hoe de sturende rol van ideologie uiteindelijk een illusie is. “Menselijk gedrag wordt niet bepaald door ideologie, maar door natuurlijk instinct. Als we in gevaar zijn hebben we maar twee opties: vechten of vluchten. Diezelfde reflex bepaalt ook ons gedrag wanneer we getuige zijn van zoiets schokkends als een pogrom of een lynchpartij. Er is een zekere neiging om je bij de rest van de meute te scharen, uit angst om anders zelf het slachtoffer te worden. Wanneer we dus in een existentiële situatie als een oorlog terechtkomen, situaties die onze menselijkheid op de proef stellen, dan heeft ideologie vrij weinig meer te maken met de daadwerkelijke daden waar we getuige van zijn. Ideologie wordt eerder gebruikt om gebeurtenissen en misdrijven naderhand te rechtvaardigen.”

Collectieve lotsbestemmingen
Babi Yar. Context is niet alleen een urgent tijdsdocument van een onderbelichte episode uit de Holocaust, maar ook een reflectie op hedendaagse ontwikkelingen. “Toen de film eenmaal af was, en ik hem van begin tot einde zag, had ik een sterk gevoel van rouw voor de gehele mensheid”, zegt Loznitsa. “Ik kreeg het gevoel dat dit vroeg of laat ons gedeelde lot zal zijn. Dat individuele keuzes er bijna niet meer toe doen en dat dit soort tragedies onze collectieve lotsbestemmingen zullen zijn.”

Dat onderbuikgevoel brengt ons onvermijdelijk bij het heden, waarin Rusland Oekraïne opnieuw is binnengevallen om, in de woorden van Vladimir Poetin, het land te “denazificeren”. In 2013 was Loznitsa al getuige van geschiedenis toen hij op Euromaidan in Kyiv stond om een nieuwe Oekraïense protestgeneratie vast te leggen in wat uiteindelijk de documentaire Maidan (2014) werd. Inmiddels lijkt de geschiedenis met fors geweld de status quo van het heden te bevechten.

“Het is ons verleden,” stelt Loznitsa, “dat ons nu inhaalt. Mijn films gaan over gebeurtenissen in het verleden die niet zijn afgesloten. Daarom doemen die gebeurtenissen nu weer op in het heden. Mede daarom schrijven mensen de laatste weken een soort profetische aspecten toe aan mijn films State Funeral, Maidan en Donbass. Maar de realiteit is: we kunnen ons verleden niet verdrijven. We dragen het met ons mee, in ons bloed, in onze genen, in de trauma’s die we hebben opgelopen. Al die historische trauma’s die onze voorouders hebben meegemaakt, leven in ons voort en sturen ons collectieve gedrag aan. Dat is wat mijn films laten zien. En dat is wat nu blijkt als we om ons heen kijken. We hebben hier te maken met de onopgeloste problemen van onze geschiedenis.”

Uit de Academy’s
Recentelijk kwam de Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa zelf in opspraak toen hij kort na de Russische invasie van Oekraïne zijn lidmaatschap van de European Film Academy (EFA) opzegde vanwege hun relatief tamme statement over Poetins agressie. Toen de EFA vervolgens besloot Russische films te weren van haar filmprijzen voor dit jaar, schoot hem dat ook in het verkeerde keelgat: een boycot van Russische films is volgens Loznitsa een onterechte straf voor kritische makers die nu juist gezien moeten worden.

De Oekraïense Film Academy zag daarin op hun beurt reden om Loznitsa te royeren, omdat hij zich te “kosmopoliet” opstelt. ‘Ik hoop dat we allemaal ons gezond verstand blijven gebruiken in deze tragische tijden’, concludeert Loznitsa in een felle open brief als reactie op het besluit van de Oekraïense Film Academy.

Desondanks gaat het werk voor Loznitsa gewoon door. Hij legt inmiddels de laatste hand aan het geluidsontwerp van een nieuwe archieffilm en werkt aan een speelfilm gebaseerd op de gebeurtenissen die hij in Babi Yar. Context behandelt. Al stuit Loznitsa daar op een nieuw probleem: hij heeft geld van vier van de vijf betrokken filmfondsen gekregen — zelfs dat uit Oekraïne — maar het Nederlandse Filmfonds zegt geen geld toe, omdat, aldus Loznitsa’s producent Maria Baker-Choustova, “het Filmfonds de film niet Nederlands en Europees genoeg vindt”.