Sergei Loznitsa over State Funeral

Miljoenen mensen uit elke uithoek van de Sovjet-Unie gingen in 1953 de straat op om afscheid te nemen van Jozef Stalin. Sergei Loznitsa verzamelde beeldmateriaal van deze historische rouwstoet voor zijn diepgravende essayfilm over het “het moment waarop de Sovjet-ziel gebroken is”.

Weinig filmmakers duiken met zo veel toewijding en enthousiasme de archieven in als Sergei Loznitsa. Sinds Blockade (2006) graaft de Oekraïner obscuur beeldmateriaal uit de Sovjet-Unie op om het dominante beeld van die tijd en plaats uit te dagen.

Archieffilms als Revue (2008), The Event (2015) en The Trial (2018) tonen een instabiel ideologisch project, dat zichzelf steeds weer aan het uitvinden is met de hulp van manipulatie, propaganda en brute kracht. Die opgestapelde tragedies uit zijn films resoneren met de hedendaagse politieke instabiliteit in en om Rusland. Een parallelle historiografie, of een tegendraadse geschiedenis van de geschiedschrijving, zo kun je Loznitsa’s non-fictiewerk het best omschrijven.

In dat opzicht is State Funeral zijn artistieke en essayistische triomf. Loznitsa verzamelde talloze uren film, geschoten vlak na het overlijden van Jozef Stalin in 1953, waarin miljoenen rouwende burgers een laatste eer betonen aan de generalissimus. Het materiaal was oorspronkelijk bedoeld voor het grootse filmproject The Great Farewell. Zes gerenommeerde regisseurs waren betrokken bij dit laatste filmische zetje voor Stalins persoonsverheerlijking. In elke uithoek van de Sovjet-Unie verzamelden ze filmmateriaal om de eer van Stalin hoog te houden. Het bleek een vruchteloze onderneming: in het nieuwe Sovjet-klimaat werd de verheerlijking van Stalin een taboe. The Great Farewell werd slechts één keer vertoond. Het filmmateriaal lag daarna tot 1988 op de plank.

Sinds de première van State Funeral op het filmfestival van Venetië in 2019 is Loznitsa alweer drie films verder en binnenkort begint hij aan een nieuwe speelfilm, over nazi’s die in Oekraïne terechtgesteld worden. Alsnog blijft dit een van zijn meest ontzagwekkende films, een vlijmscherpe ontleding van Stalins machtscultus en een griezelige voorbode van de traumatische gebeurtenissen die binnen en buiten de Sovjet-Unie zouden volgen.

Je zou State Funeral net als uw eerdere films Blockade, The Event, Austerlitz (2016) en Maïdan (2014) kunnen scharen onder de noemer: films over mensenmassa’s die deelnemen aan een historisch ritueel. Al vertellen die films ook elk een ander verhaal. Waar houdt de overlap op en begint het verschil? “Laten we beginnen bij de negentiende eeuw. De meest vooruitziende beschrijving van mensenmassa’s in de literatuur was van Aleksandr Poesjkin in Boris Godoenov. Het slot van dat stuk verbeeldt een grote groep mensen die een verschrikkelijke gebeurtenis op het podium aanschouwen. In de laatste zin merkt Poesjkin de stilte van het publiek op: ‘Het volk blijft zwijgen.’ Met die observatie in het achterhoofd ontstaan verschillende perspectieven op gebeurtenissen uit de Sovjet-geschiedenis. Tot op de dag van vandaag blijven mensen immers zwijgzaam. Ze observeren, kijken toe en volgen bevelen op. Dat is voor mij een van de grootste karakteristieken van de Russische massa.”

Toch heeft de verwarrende demonstratie van The Event een totaal andere dynamiek dan de politieke rouwstoet van State Funeral. “Natuurlijk kunnen we die films op een tijdslijn zetten en hun verschillen benoemen. The Trial toont het begin van politieke repressie. We zijn er getuige van hoe nieuwe manieren worden uitgevonden om mensen te beschuldigen. Het is het morele sterfpunt van de Sovjet-Unie. State Funeral staat eigenlijk al symbool voor het einde van de Sovjet-Unie, het moment waarop de Sovjet-ziel gebroken is. The Event laat het fysieke einde zien, wanneer daadwerkelijk de gebouwen en structuren instorten.”

Een ander verschil is de stilistische controle over het beeld. De strakke, bijna homogene kaders van State Funeral laten zich niet vergelijken met de geïmproviseerde cinéma vérité van The Event. “Ik denk niet dat de makers van The Great Farewell een uniforme beeldtaal in gedachten hadden. De kwaliteit van het materiaal was juist enorm uiteenlopend. Als ik zelf als regisseur verbonden zou zijn geweest aan dit project, had ik sommige cameramannen zelfs gevraagd om opnames over te doen. Het is door mijn rangschikking van het materiaal dat de film zijn uniforme stijl heeft gekregen. Wat overigens niet zo lastig was, omdat er een paar duidelijke principes in de mise-en-scène terugkomen. Ik zag bijvoorbeeld dat veel shots vanuit lage hoeken gedraaid zijn, waardoor dingen er groter uitzien dan ze zijn. Een andere constante is de universele armoede die je in het land kan zien. Je ziet het op de locaties en aan de mensen in de massa’s.”

Dat idee van universele armoede is wel relatief, want er is een zekere hiërarchie in de beelden die u kiest. In Moskou, en met name in het Huis der Vakbonden waar de open kist van Stalin wordt opgesteld, is het filmmateriaal van hoge kwaliteit, met prachtige felrode kleuren. Scènes in Siberië of de Kaukasus zijn juist geschoten op goedkopere zwart-wit filmrollen. “Dat is ook een direct gevolg van dit hiërarchische en autoritaire systeem: hoe centraler je bent, hoe meer toegang je hebt tot middelen en grondstoffen. Niet alleen filmrollen, maar ook voedsel en andere materialen. In The Great Farewell zitten overigens ook een paar sequenties in zwart-wit, maar die zijn overgeschilderd met rode verf.”

Was het moeilijk om met State Funeral een andere film te maken dan The Great Farewell? Het ruwe materiaal blijft immers hetzelfde. “Totaal niet. Mijn film gaat niet over het grootste genie in de geschiedenis van de mensheid. Mijn film gaat over de mensen. Ik gebruik deze gebeurtenissen om de mensen op dat specifieke moment in de geschiedenis te laten zien. Daarom zie je Stalin eigenlijk vrij weinig. Natuurlijk kun je niet om zijn beeltenis heen, maar ik heb dat wel uitgesmeerd over de film.”

Er waren meerdere bekende Sovjet-regisseurs aan dit project verbonden. Wat weet u over hun werkwijze? Heeft u aantekeningen van ze gevonden? Of instructies of een soort briefing van de overheid? “The Great Farewell werd na de eerste vertoning een verboden film. Die regisseurs schaamden zich daarna waarschijnlijk dat ze deel hadden genomen aan dit project. Het idee was dus alles over deze film te vergeten. Misschien is het materiaal waar jij het over hebt daardoor vernietigd. Ik ben het in ieder geval niet tegengekomen. Je moet je voorstellen dat dit materiaal tot 1988 was weggestopt. De aan het project verbonden regisseurs waren toen al overleden. Overigens heb ik wel een paar momenten gevonden waarop je de regisseurs ziet regisseren. Een van die momenten zit in de film: een soldaat lacht ergens om en de cameraman grijpt in om de scène opnieuw op te nemen. Nog meer bewijs dat een deel van dit materiaal artificieel is, is het feit dat de opnames tot en met 19 maart plaatsvonden. Stalin werd op de negende begraven, dus ze draaiden tien dagen langer door.”

Waarom denkt u dat er zes regisseurs aan dit project verbonden waren? “De KGB heeft ze vast uitgenodigd. Misschien was het een vorm van bescherming van de individuele regisseurs. Ze hadden immers een gedeelde verantwoordelijkheid. Maar het was vast ook een garantie voor een goede film, want de gekozen regisseurs vertegenwoordigden elke mogelijke tak van de Sovjet-cinema. Van een commerciële regisseur als Grigori Aleksandrov, die met Eisenstein had gewerkt, tot aan iemand als Sergei Gerasimov, het equivalent van een hedendaagse arthouseregisseur; de Russische filmschool VGIK is naar hem vernoemd. Ilja Kopalin was een documentaireregisseur en Michail Tsjaoereli had The Fall of Berlin [1950] gemaakt, waarin Stalin het hoofdpersonage is. Het is het totaalpakket van de Sovjet-film.”

Ik zie een sterke verbintenis tussen Maïdan en State Funeral, twee films over de interne destructie van de staat. “Elke nieuwe president van Oekraïne zal zich herinneren dat de mensen de straat op kunnen om zijn macht weg te nemen. Wat ik heel specifiek met State Funeral laat zien is hoe macht eruitziet. Het pure fenomeen macht, iets wat eigenlijk best lastig is om in beeld te vatten. Maar als ik miljoenen mensen toon die buigen voor hun God, dan heb je een sterk beeld dat laat zien wat macht met je kan doen. En het is waar dat een soortgelijke kracht de Oekraïense president heeft afgezet tijdens de Euromaidan-protesten. Wanneer we nu kijken naar de dagen van Poetin in Moskou, dan moeten we ons dus ook realiseren wat de basis van zijn macht is. Het is niet voldoende te stellen dat slechts één gruwelijke tiran zoveel macht kan uitoefenen. Als we het over stalinisme hebben, denken we ook nog steeds aan één verschrikkelijke machtshebber, het kwaad zelve, alsof zijn volgers niets anders konden doen dan zijn bevelen opvolgen. State Funeral laat zien dat dit niet waar is. Zijn macht was gebaseerd op de steun die hij kreeg van het volk, dat hem aanbad, liefhad en respecteerde. We moeten het dus ook hebben over die individuen, die enkele cellen die onderdeel zijn van het stalinistische systeem. Als je de macht van Stalin aan de kaak wilt stellen, dan moet je dat ook doen met hun macht.”

State Funeral is te zien vanaf 7 oktober 2021, ook via Picl.nl.