(On)menselijk goed

Vervolgfilms, prequels en remakes laten geen ruimte om de wereld te tonen als de rommelige, tegenstrijdige en onvoorspelbare ellende die het is.

Star Wars: The Last Jedi (2017) was een flop. Al was dat op het eerste gezicht niet te zien: de film harkte meer dan een miljard dollar binnen en critici liepen ermee weg. Toch stuitte de achtste film in de op één na populairste filmserie ooit op weerzin en woede bij veel Star Wars-fans. Ze maakten bezwaar tegen de vele manieren waarop The Last Jedi afwijkt van de formule.

De eerste Star Wars-films (1977/1980/1983) waren ooit bedoeld als aanklacht tegen Amerikaans imperialisme tijdens de Vietnam-oorlog. Ze draaien om sympathieke Rebellen, geïnspireerd door de guerilla’s van de Vietcong, die het opnemen tegen het almachtige Galactische Keizerrijk, de Verenigde Staten.

Onder Lucas’ bewind draaiden de eerste zes Star Wars-films steeds meer om uitgebreide lichtzwaardduellen en een fascinatie voor uitverkoren Jedi-bloedlijnen die grenst aan eugenetica. De tweede trilogie (1999/2002/2005) verbeeldt hoe een democratische staat kan vervallen in fascisme – wederom een waarschuwing voor het Westen. Toch omarmden die films ironisch genoeg veel van de grondvesten van een extreemrechtse ideologie.

Schrijver en regisseur Rian Johnson probeerde daar met The Last Jedi mee te breken. Hij maakte van de oorspronkelijke held Luke Skywalker een verbitterde kluizenaar en onthulde dat nieuwkomer Rey, tegen alle verwachtingen in, níét afstamt van een of andere machtige Jedi-familie – haar enorme krachten zijn helemaal de hare. Zodoende belooft Johnson een oud én nieuw Star Wars-publiek dat iederéén de potentie heeft om een held te zijn, ongeacht afkomst, klasse, gender of huidskleur, en dat de oudere generaties iets kunnen opsteken van het idealisme en de inclusiviteit van de jongere. Het is geen toeval dat alle mannen in de film overschaduwd worden door, en belangrijke levenslessen leren van, hun vrouwelijke evenbeelden.

Dat schoot verstokte fans in het verkeerde keelgat. Luke Skywalker is de machtigste Jedi ooit; hij zou nooit het bijltje erbij neerleggen en zijn laatste jaren mokkend doorbrengen op een of andere verlaten planeet. En als Rey niet afstamt van een machtige Jedi, is het volkomen onrealistisch dat ze zo begaafd is in de Force.

Anticlimax
Het seksisme en racisme dat in dit geweeklaag doorschemert is geen toeval: Daisy Ridley en Kelly Marie Tran, de prominentste vrouwelijke vertolkers uit de film, zagen zich genoodzaakt om na aanhoudende pesterijen van het internet te vertrekken. Om de gemoederen te sussen draaide Disney de meeste keuzes van The Last Jedi weer terug in vervolg The Rise of Skywalker (2019) – en zo sterkte het de overtuigingen van hun meest giftige fans.

Hoewel The Matrix: Resurrections (2021) niet even hard de wind van voren kreeg, viel ook dit langverwachte vervolg op de oorspronkelijke Matrix-trilogie (1999/2003) niet in de smaak. De film was te meta, de actie te stijf en hoofdpersonages Neo en Trinity leken er geen zin in te hebben. Fans die net als vroeger een baanbrekende actiefilm wilden vol slowmotion in lange, zwarte regenjassen, kwamen van een koude kermis thuis.

Maar die anticlimax is in beide films opzettelijk. Ze frustreren de verwachtingen van het publiek, omdat de makers vinden dat die kijkers te veel waarde zijn gaan hechten aan de verkeerde dingen. In Star Wars was dat het zwaardgeweld tussen übermenschen. En The Matrix ging nooit over martial arts met geweren (‘gun fu’); het ging over transgender zijn in een wereld die ons vervreemdt van onszelf en elkaar om ons te vormen tot makke, afhankelijke werknemers en consumenten.

Hoe het hoort
In de eerste drie films was de Matrix een virtuele simulatie die ons gevangen hield. Maar als je die eenmaal zag voor de leugen die het was, kon je eraan ontsnappen. In het nieuwe vervolg Resurrections blijkt die ontsnapping inmiddels onmogelijk: de echte kooi is ons verlangen naar een veilige, zorgeloze wereld die niet meer bestaat en die we daarom eindeloos proberen te vangen met nostalgische (pop)cultuur. Eindeloze prequels, sequels, remakes en reboots leiden ons af van de ondraaglijke wetenschap dat we met z’n allen de afgrond instorten, tenzij we nú herontdekken wat we écht nodig hebben: onvoorwaardelijke naastenliefde en een gezonde dosis antikapitalistische actie.

Trinity en Neo, vermoeid door decennia vechten en schieten voor een onverzadigbaar publiek, begrijpen dat beter dan wie ook. Ze willen gewoon samen zijn, maar het conflict in de films drijft hen steeds uiteen. Zo leren ze het geweld te haten dat de kijker van ze verlangt. Net zoals Luke Skywalker het na de zoveelste dodelijke tegenslag niet meer ziet zitten.

Van onze filmhelden verwachten we dat ze onvermoeid doorgaan tot de laatste schurk verslagen is. Maar precies het onvermogen of de onwil om door te vechten maakt personages als Luke Skywalker en Neo in deze films zo menselijk en herkenbaar. We worden niet alleen gekenmerkt door onze daden, maar ook door onze grenzen. Deze helden twijfelen, mokken en geven zich gewonnen. Zo gaan ze rechtstreeks in tegen de verlangens van het publiek.

Het bestaansrecht van vervolgfilms is dat ze meer van hetzelfde bieden. Liefhebbers komen erop af, omdat ze weten wat ze kunnen verwachten. Wanneer daarvan afgeweken wordt, is de reactie zelden mals. (Ook na de vrouwelijke reboot van Ghostbusters, 2016, werd hoofdrolspeler Leslie Jones lastiggevallen tot ze van het internet verdween.) Rond populaire cultuur heerst dus een idee van ‘hoe het zou moeten zijn’. Al worden er zelden concrete afspraken over gemaakt, delen makers en publiek een opvatting over wat wel hoort en wat niet.

Angst voor verandering vindt ongetwijfeld meer weerklank bij mensen die er conservatieve politieke opvattingen op nahouden. Niet voor niks maken witte cis-heteromannen het meeste kabaal wanneer er iets verandert aan hun favoriete popcultuur. In zijn boek The Reactionary Mind: Conservatism from Edmund Burke to Donald Trump beschrijft Corey Robin hoe conservatieve politiek vooral gedreven wordt door de angst om het gezag in de privésfeer te verliezen. Witte cis-heteromannen zijn door onze popcultuur decennialang op hun wenken bediend. Zij waren altijd de baas over Star Wars en zijn als de dood dat daar verandering in komt.

Ontgoocheling
Die strenge verwachtingen laten geen ruimte voor onzekerheid, verrassingen en groei. Personages en plot worden ondergeschikt gemaakt aan wat er nu eenmaal moet gebeuren. Ze worden robots die enkel en alleen nog doen wat hen wordt opgedragen. Zeker wanneer het prequels betreft, waarin van tevoren vaststaat hoe het verhaal afloopt. In plaats van een schilderij krijg je een kleurplaat.

Worden we daar blij van? Sinds The Last Jedi verscheen, zijn in de Star Wars-franchise alleen nog maar films en programma’s gemaakt die zich conformeren aan heersende opvattingen van hoe Star Wars hoort te zijn. The Mandalorian (2019-20), The Book of Boba Fett (2021), Obi-Wan Kenobi (2022): coole actie met bekende personages op een zandplaneet.

Hoewel Disney torenhoge kijkcijfers rapporteert, wordt over geen van deze shows veel gesproken. Met name Obi-Wan Kenobi was ontgoochelend. De serie vult netjes in wat de gelijknamige hoofdpersoon (Ewan McGregor) uitspookte tussen films drie en vier, en verleidt de kijker met een nieuwe showdown met opperschurk Darth Vader. Doordat het pad voor het titelpersonage al volledig is uitgestippeld, hoeft hij alleen maar van plot naar plot te reizen. Het is duidelijk dat hij zelf niet hoeft na te denken – hij mág het niet eens. Hij is een met een lichtzwaard zwaaiende machine die lacht, huilt en vecht wanneer dat van hem verlangd wordt.

Als onze populaire cultuur menselijkheid, met alle ambiguïteit, tegenstrijdigheden en veranderlijkheid van dien, verruilt voor personages die netjes doen wat we willen, dan lijdt iedereen eronder – ook de meest conservatieve fans. Game of Thrones (2011-19) en The Walking Dead (2011-22) werden ondraaglijk toen de personages karikaturen werden van zichzelf en alleen nog maar ruzie maakten, om de haverklap van bondgenootschap wisselden en van hot naar her reisden omdat het plot dat van ze verlangde.

Onze wereld en alle mensen erin veranderen continu. Als we de moed ontberen om onze populaire cultuur mee te laten groeien, rest ons niets dan een eindeloze cyclus hersendode vervolgfilms en remakes tot de zon onze gewassen verschroeit en de zeeën onze steden opslokken.

Star Wars: The Last Jedi is te zien op Disney+ en Pathé Thuis | The Matrix: Resurrections is te zien op HBO Max en Pathé Thuis | Beide films zijn ook verkrijgbaar op dvd en blu-ray