Genomineerden European Discovery 2019 – Prix FIPRESCI

Een alarmerende toestand

Atlantique

De films die bij de European Film Awards 2019 zijn genomineerd in de categorie European Discovery 2019, de prijs voor beste debuut, zijn opvallend eensgezind over de tijd waarin we leven: de wereld is ziek en wij zullen het onderspit delven als we daar niet snel iets aan doen.

Al 32 jaar is het de missie van de European Film Academy om de Europese filmcultuur te promoten. Dat doet de organisatie onder andere door de jaarlijkse European Film Awards uit te reiken, telkens in een ander land. Op 7 december vind de uitreiking van dit jaar plaats in Berlijn. Naast de prijzen voor onder meer beste film, acteur en actrice wordt ook de European Discovery 2019 – Prix FIPRESCI uitgereikt, de prijs voor de beste debuutfilm.

Ook dit jaar droegen vertegenwoordigers van FIPRESCI, de internationale federatie voor filmcritici, de zes genomineerde films voor. En ook dit jaar is er geen Nederlandse film in de competitie te vinden, ondanks het feit dat Nederlandse debuutfilms als Take Me Somewhere Nice van Ena Sendijarević en Dirty God van Sacha Polak internationaal hoge ogen gooiden. Wel is Nederland een klein beetje vertegenwoordig in de animatie categorie, door de nominatie van de door het Nederlandse Submarine gecoproduceerde Buñuel in the Labyrinth of the Turtles.

De zes Europese debuten die wel genomineerd werden, zijn Aniara (Pella Kågerman, Hugo Lilja; Denemarken & Zweden), Atlantique (Mati Diop; Frankrijk, Senegal & België), Blind Spot (Tuva Novotny; Noorwegen, Denemarken), Irina (Nadejda Koseva; Bulgarije) Les misérables (Ladj Ly; Frankrijk) en Ray & Liz (Richard Billingham; Engeland). Via persoonlijke, soms kleine verhalen pluizen de films een groot onderwerp fijnzinnig uit: hoe de wereld is verziekt. De films doen dat met verwoestend emotioneel effect; maar her en der ook met een sprankje hoop.

Ray & Liz

In close-up
In Ray & Liz keert fotograaf Richard Billingham terug naar de foto’s van zijn ouders Ray en Liz waarmee hij ooit bekendheid verwierf. Beiden zijn al vele jaren dood, maar hij bracht ze weer tot leven dankzij een crowdfunding-campagne, en de medewerking van de ongelofelijk op Liz lijkende Deirdre Kelly – de realityster uit het voyeuristische programma Benefits Street. Met behulp van de foto’s herschiep hij samen met cameraman Daniel Landin (Under the Skin) in 4:3-kader hun wereld en leven in het Engeland van Margret Thatcher. In hartverscheurende vignetten laat Billingham het leven van dit gezin met drie kinderen zien. Alcoholisme, eenzaamheid en geweld zijn nooit ver weg. En hoewel liefde en zorg soms doorschemeren is dit leven uiteindelijk kil en troosteloos.

Irina

Ook in Nadejda Koseva’s naar de hoofdpersoon vernoemde Irina zien we een ogenschijnlijk klein verhaal dat uiteindelijk veel zegt over de staat van een land. Irina (indrukwekkend gespeeld door Martina Apostolova) houdt stoïcijns haar huishouden met klein kind, man en zus draaiende. Het miezerige loontje dat ze bij een restaurant verdient, vult ze aan met de restjes van de borden. Op dezelfde avond dat ze ontslagen wordt voor het ‘stelen’ van die restjes en erachter komt dat haar man en zus met elkaar naar bed gaan als zij aan het werk is, stort het illegale mijntje in hun tuin waar ze stookkool uit putten in, bovenop haar man. Hij overleeft het, maar verliest zijn benen. Als prostitutie geen optie blijkt, besluit Irina ten einde raad draagmoeder te worden.

Slimme kaders, met veel gebruik van spiegelingen, verbeelden de ingewikkelde klassenverhoudingen in hedendaagse Bulgarije die uit Irina’s afspraak met een rijk stel voortvloeien. Ze laat zich niet kleineren door hun eisen en blijft doen wat ze moet doen voor haar gezin, zelfs als haar man het met die beslissingen niet eens is. Irina blijft doorgaan. Maar onverwacht beginnen er soms emoties door te breken op haar gezicht: het moederinstinct lijkt van zich te laten horen. Koseva zelf noemde dit in een interview met Cineuropa een “vrouwelijk, maar niet feministisch verhaal”. Toch is de menselijkheid en tegelijk hardheid van alle vrouwelijke personages in Irina een zeldzame combinatie die alleen daarom al feministisch is.

Les misérables

Een wijder kader
In tegenstelling tot de bescheiden focus in Ray & Liz en Irina, kiezen Aniara en Les misérables een breder kader op de problemen in een maatschappij. Laatstgenoemde film is ook genomineerd in de categorie Beste Scenario en Beste Film, won eerder dit jaar al de juryprijs in de hoofdcompetitie van Cannes en is tevens de Franse Oscar-inzending voor dit jaar. In deze soms pijnlijk grappige, maar ook dodelijk serieuze politiethriller volgen we het losgeslagen maar sympathieke politieduo Gwada (Djibril Zonga) en Chris (Alexis Manenti). Met frisse tegenzin ontfermen zij zich over hun nieuwe collega Stéphane (Damien Bonnard) tijdens hun rondes door de wijk Montfermeil. Die wijk in het oosten van Parijs speelde ooit een hoofdrol in Victor Hugo’s roman Les misérables (vandaar de titel van de film), maar staat nu vooral bekend om zijn gewelddadige banlieue Les Bosquets.

Op het eerste gezicht behelst het takenpakket van de agenten niet veel meer dan rondrijden in de wijk, om simpelweg de aanwezigheid van de politie te demonstreren. Chris vermaakt zich verder vooral met het fouilleren van mooie vrouwen. Maar als er door een uit het circus gestolen leeuwtje een confrontatie tussen de zwarte bevolking van de wijk en de zigeuners van het circus ontstaat, is het aan dit drietal om rassenrellen te voorkomen. Door hun onhandigheid en een gevaarlijke situatie die even later gefilmd wordt door de drone van een kind, escaleert de boel volledig. Al snel wordt ook steeds duidelijker hoezeer deze politieagenten onderdeel zijn van het probleem.

Les misérables is geïnspireerd op de rellen die in 2005 uitbraken in Parijs en gesitueerd in de wijk waar regisseur Ladj Ly zelf opgroeide. De glasheldere boodschap van de film is onmiskenbaar: hoe kan het dat er honderd jaar na de publicatie van Hugo’s roman nog steeds hetzelfde aan de hand is?

Aniara

Een heel ander tempo vinden we in Aniara, een verfilming van het gelijknamige sciencefictiongedicht dat in 1956 werd geschreven door de Zweedse Nobelprijs-winnaar Harry Martinson. De wereld is door toedoen van de mens onleefbaar geworden en dus emigreren mensen in luxueuze ruimteschepen naar Mars. Een van de bemanningsleden op dit schip is de “Mimarobe” (Emelie Jonsson), degene die de Mima bedient, een machine die ontworpen is om persoonlijke, niet van echt te onderscheiden herinneringen aan de aarde op te roepen. Dan raakt het schip door een ongeluk stuurloos.

Regisseurs Pella Kågerman en Hugo Lilja volgen Martinsons gedicht trouw in hun vertelling over hoe de bewoners van het schip langzaam doordraaien. Eerst besluit de Mima zichzelf te vernietigen – de almaar toenemende toestroom mensen roept te veel verschrikkelijke herinneringen op. Maar ontdaan van de mogelijkheid hun claustrofobische angst te verlichten door fijne beelden, escaleert de situatie op het schip. Slim gefilmd op herkenbare locaties, zoals winkelcentra en veerboten, heeft ook deze film een duidelijke boodschap: we moeten zuinig zijn op de planeet die we hebben. Nu kunnen we die nog redden.

Blind Spot

Het persoonlijke is politiek
Een stuk minder duidelijk in zijn boodschap, maar des te heftiger in zijn vorm is Blind Spot (Blindsone), het regiedebuut van actrice Tuva Novotny (Borg/McEnroe, 2017; Annihilation, 2018). In één onafgebroken shot voert deze film ons mee in het leven van een jong meisje dat na een potje handbal thuiskomt en net buiten beeld uit het raam springt. Samen met haar moeder Marie (Pia Tjelta) realiseren we ons wat er gebeurd is en komen we in de daaropvolgende stroom van gebeurtenissen terecht: een ambulance, ziekenhuisgangen, een operatiekamer.

Steeds volgt de camera een van de personages, waardoor de kijker verschillende perspectieven meekrijgt. De puzzel van een jong en gebroken leven wordt zo verder gelegd. Maar het gaat Novotny niet alleen om hoe zoiets kan gebeuren; het waarom is net zo belangrijk. “We hebben op dit moment kunst nodig die ons leert hoe we met het leven moeten omgaan”, zei Novotny in een interview met The New Yorker. Blind Spot is haar oproep om niet weg te kijken, om actie te ondernemen en je verantwoordelijkheid te nemen voor de wereld om je heen. Anders zal het te laat zijn voor de volgende generatie.

En dan is er Atlantique van Mati Diop, als actrice eerder onder meer te zien in Claire Denis’ 35 Shots of Rum. In deze fictiefilm, gebaseerd op haar eigen gelijknamige korte documentaire die in 2009 op het filmfestival van Rotterdam een Tiger Award voor Korte Film won, volgt Diop de levens van een aantal jonge Senegalezen in Dakar.

Een groep jonge mannen werken op de bouwplaats van een futuristische toren, maar wordt al maanden niet betaald. Onder hen is Souleiman, de geliefde van Ada. Maar Ada is uitgehuwelijkt aan de rijke Omar. Als Souleiman op een nacht verdwijnt, wordt duidelijk dat hij en zijn vrienden de zee op zijn gegaan, op zoek naar een betere toekomst in Europa. In de aanloop naar haar huwelijk met Omar denkt Ada aan niets anders dan Souleimans lot. Als tijdens haar trouwdag het huwelijksbed op mysterieuze wijze vlamvat, wordt een jonge detective op de zaak gezet, die leidt aan een raadselachtige slaapklachten. Dezelfde klachten die Ada’s vriendin Fanta begint te vertonen.

Met Atlantique was Diop de eerste zwarte vrouw met een film in de hoofdcompetitie van Cannes; ze ging er naar huis met de Grand Prix du Jury, na de Gouden Palm de belangrijkste prijs van het festival. Mocht de European Discovery-prijs dit jaar worden gewonnen door een film geregisseerd door een vrouw, dan zal dat de vierde keer zijn in de 31-jarige geschiedenis van deze prijs. De European Film Award voor Beste Film ging zelfs nog maar één keer naar een film geregisseerd door een vrouw, toen in 2016 Maren Ade’s Toni Erdmann won.

Het is moeilijk om Diops wonderlijke mix van liefdes-, detective- en spookverhaal recht te doen in een korte beschrijving. Natuurlijk is dit een verhaal over de economische ongelijkheid in de wereld. Maar het is in zijn focus op Ada en haar vriendinnen ook een onderzoek naar vrouwelijkheid, naar vrouw-zijn in deze wereld, naar zwarte-vrouw-zijn. Een film die, net zoals alle andere films in deze competitie – maar net iets effectiever – neerzet wat de state of affairs in de wereld nu is, en ons tegelijk de hoop biedt dat de toekomst misschien wel aan deze jonge vrouw toebehoort.


Atlantique en Les misérables worden in februari 2020 in Nederland uitgebracht; Ray & Liz was eerder dit jaar al te zien. Voor de overige films is nog geen release gepland.