How to Save a Dead Friend
Drugs, depressie en gelul in Poetins Rusland
Maroesja Syrojetsjkovskaja’s punkerige documentaire How to Save a Dead Friend, samengesteld uit ontelbare uren homevideo, toont hoe haar beste vriend Kimi ten onder gaat aan drugs en depressie, en indirect hoe een complete generatie afhaakt in Poetins Rusland. En toch is er liefde en lol.
Als de titel niet al duidelijk was, dan de openingsscène wel: How to Save a Dead Friend begint met een begrafenis. Kimi, de beste vriend van regisseur Maroesja Syrojetsjkovskaja, is dood. En dus niet gered. Niet letterlijk, in elk geval. Metaforisch misschien, doordat zij hem vereeuwigt in deze documentaire?
Zo kun je het zien, maar zo voelt het eerlijk gezegd niet. Wat hier wordt vereeuwigd is zijn langzame, onverbiddelijke teloorgang: drugs, depressie, dood. Hoe red je een beste vriend? Niet. Niet hier, niet nu, niet in het Rusland van de jaren tien.
Want hoe intiem How to Save a Dead Friend ook is, Syrojetsjkovskaja benadrukt dat haar verhaal het particuliere ontstijgt. De eerste woorden van haar voice-over, direct na Kimi’s begrafenis, zijn: “Elke keer dat iemand zegt dat Rusland alleen voor de Russen is, denk ik: gelul! Iedereen weet dat Rusland voor de depressieven is.” De eindeloze rijen flatgebouwen waarmee ze haar documentaire begint en eindigt, voeden één gedachte: hier wonen alle andere Kimi’s.
Overdosis
Kimi is niet de eerste in hun vriendenkring die jong sterft, vertelt Syrojetsjkovskaja: “Ljosja sprong van het dak. Ilja gooide zichzelf voor een auto. Natasja stierf aan een gouden shot. De andere Ljosja nam ook een overdosis, nadat hij Natasja had geholpen. Kirill verhing zichzelf. Stas stierf bij een auto-ongeluk. Lena nam ook een overdosis. Natuurlijk gingen wij ervan uit dat we de volgenden konden zijn.”
Ondertussen zoomt haar camera in op een berg aarde bedekt met, denk ik, kogelhulzen. Of drugscapsules. En terwijl de zoom verdergaat, vervloeit dit beeld in een prachtige sterrenhemel. Want overdosis, zelfdoding, oké – maar dan kunnen we nog wel lol hebben. Syrojetsjkovskaja speelt graag met haar montagesoftware, van een korte retro diashow tot muzikale intermezzo’s, schijnbaar op gevoel achter elkaar geplakt, met een tegendraadse, punkachtige intuïtie.
Ook met Kimi heeft ze plezier. Bijna de hele documentaire is een flashback, een terugblik op hun relatie. De twee houden zichtbaar van elkaar – zelfs al verwachten ze niet lang te leven. Kimi was de vriend die ze nodig had toen ze zelf het meest kwetsbaar was; Kimi, zegt ze – en zie je – maakte haar gelukkig. Ze gaan samen naar concerten; de soundtrack van de film is uitstekend. Punk, rock, grunge, in het Engels en Russisch. Ze zitten onder een poster van Kurt Cobain en maken grappen over suïcidale neigingen. Als ze een nieuwe kat krijgen, noemen ze die Ian – naar Ian Curtis, zanger van een van de meest deprimerende bands ooit, Joy Division, die zichzelf doodde toen hij 23 was. “Maar zo lang leven katten niet, dus de kans leek ons klein dat Ian zijn naamgenoot achterna zou gaan.”
Depressief
Het is een van de grootste clichés over depressieve mensen: dat ze de hele dag zitten te kniezen, onbeweeglijk, somber. Depressieve mensen kunnen vrolijk zijn, grappen maken, lol hebben. Op z’n minst af en toe. Alleen blijft daaronder altijd het gapende gat van zinloosheid zichtbaar. Net als in deze documentaire.
Een ander cliché is dat mensen die zichzelf snijden, zichzelf willen doden. Wat ook niet waar hoeft te zijn. Als Syrojetsjkovskaja alles opsomt (ze houdt van opsommingen) waarmee ze zichzelf vroeger sneed (“een hobbymes, scherpe papierranden, nagelschaartjes, punaises, plastic linialen, scherven van mijn favoriete [dvd] mixtapes, gebroken gloeilampen en als ik niks anders had, nagels”), vertelt ze niet waarom. Maar als we haar later in de documentaire opgehesen zien worden aan vier haken, die in close-up door haar rug zijn geduwd, is duidelijk dat deze zelfmutilatie niet zelfdestructief is, maar zelfbevestigend. Een manier om iets te voelen. Om te leven. Net als deze documentaire.
Zielloos
Syrojetsjkovskaja’s andere anker, naast haar liefde voor Kimi en haar verlangen iets te voelen, is haar camera. Het lijkt alsof ze altijd aan het filmen is – in elk geval kijkt niemand ervan op. Kimi is er jaloers op. Zij heeft haar camera. Zij heeft tenminste een doel. Met als gevolg dat ze uiteindelijk, als ze haar film in elkaar gaat zetten, twaalf jaar aan opnames heeft om uit te kiezen.
Maar hoewel How to Save a Dead Friend is samengesteld uit privé-opnames, is dit meer dan een homemovie. Voor Syrojetsjkovskaja is Kimi het kijkgaatje waardoorheen je heel Rusland ziet, de “Depressie Federatie”, zoals ze het noemt. Waarbij de jaren die vervliegen worden gemarkeerd door oudejaarsavonden, waarop Jeltsin (die aftreedt), Medvedev (die aantreedt) of Poetin (die Rusland al bijna heel Syrojetsjkovskaja’s leven leidt) hun zielloze nieuwjaarswensen spuien, terwijl vrienden en familie voor de tv zitten te drinken en verwensingen naar het scherm mompelen.
Nihilisme
Documentaires worden ten minste drie keer gemaakt: als ze gefilmd worden, als ze gemonteerd worden en als ze gezien worden. Kimi stierf in 2016, maar we zien dit in 2023. Het is onvermijdelijk dat Poetins televisie-optredens en hoe mensen in de film op hem reageren anders worden ervaren nu de Russische invasie van Oekraïne voortduurt. En als Kimi’s oudere broer grapt: “Ik ga ergens een meid met vlechten scoren en een auto met een goeie stereo en dan naar de Krim of Abchazië”, dan denkt hij waarschijnlijk alleen aan de stranden, maar dan denken wij onvermijdelijk aan de oorlog.
Voor Syrojetsjkovskaja lijkt Poetin alleen maar een onontkoombaar televisiebeeld. Of, indirect, een zware politieaanwezigheid op straat die ze ongegeneerd registreert. Als ze Poetins nieuwjaarstoespraak filmt, zoomt ze zo ver in dat van de leider der natie niets meer rest dan onscherpe, vormeloze pixels.
Wat uiteindelijk ook alles is wat overblijft van Kimi. “Als er leven bestaat na de dood, dan digitaal zoals dit”, zucht Syrojetsjkovskaja. “Eeuwig bestaan, als pixels.” Als film. Een film die, ondanks het sombere gesternte en de overweldigende moedeloosheid, fascineert door te raken aan een specifiek soort wanhoop die deze en, naar mijn indruk, vele andere Russen delen. En dat is niet alleen deprimerend, maar ook ontzettend interessant en voelt gek genoeg heel vitaal. Een levenslustig soort nihilisme – hoe vreemd dat ook moge klinken, zo voelt deze documentaire. Als een intens punkconcert op de rand van de vulkaan aan het einde der tijden.
Deze tekst verscheen eerder in het Engels bij Business Doc Europe. Vertaling door de auteur.