Teona Strugar Mitevska over God Exists, Her Name is Petrunya

Religie is geen wedstrijd, behalve in het Noord-Macedonische Stip waar alleen jonge mannen mogen meedoen aan het jaarlijkse Driekoningenritueel. Tot Petrunya opduikt. Met een kruis in haar hand. Regisseur Teona Strugar Mitevska: “Je moet kunst maken om te provoceren. Wat is anders de zin van wat je doet?”

Na de tiende ‘fuck’ ben je de tel wel zo’n beetje kwijt. Topshot. Stip, Noord-Macedonië. Winter. Petrunya staat op de bodem van een leeg buitenbad. Op de soundtrack het speedpunknummer Pank! Pank! Pank! van de Macedonische band Verka. Klinkt als fuck. Fuck of Pank. Maakt het uit. Het geeft lucht aan de onderdrukte energie die er in die jonge, ietwat flegmatieke of depressieve vrouw schuilt. Er huist een hoop opgekropte frustratie daar in Stip. Een paar jaar geleden liep de traditionele Driekoningenviering (die in de orthodoxe kerk op 19 januari plaatsvindt) uit op een vechtpartij. Elk jaar duiken de jonge mannen van het dorp een kruis op uit de ijskoude rivier. Het brengt geluk. Het is sportief. Competitief. De religieuze betekenis – het ‘vodici’-ritueel is ook een herinnering aan de doop van Jezus – is al lang verloren gegaan. Het kruis opduiken brengt heil en zegen. Maar het betekent vooral dat de gelukkige een jaar lang het heertje is. Het heertje ja, want het is een mannelijke aangelegenheid.

Tot er dus op 19 januari 2014 een jonge vrouw met het kruis vandoor ging. Enter Petrunya. Want daar zat een film in, besloten regisseur Teona Strugar Mitevska en haar vaste scenarist Elma Tataragic. Ze schreven een brutale, bij vlagen absurdistische film. Van die introverte Petrunya moet je wel gaan houden. Ze neemt het op tegen de wetten van god en de wetten van de mens in een feministische variant op de films van de Roemeense regisseur Corneliu Porumboiu (Police, Adjective; The Treasure): zijn die wetten wel zo logisch? En gaat het om de letter van de wet of om iets anders? We spraken Teona Strugar Mitevska (1974) vorig jaar op het filmfestival van Berlijn.

Kunt u om te beginnen nog iets meer achtergrondinformatie geven over dit specifieke ritueel? “Na de val van het IJzeren gordijn, het uiteenvallen van Joegoslavië en de oorlog op de Balkan in de jaren negentig werd de orthodoxie van het communisme ingeruild voor de orthodoxie van het geloof. Of misschien werd de orthodoxie van het geloof wel eerder ingeruild voor de orthodoxie van het communisme en nam toen het geloof het weer over. Daarmee verslechterde ook de positie van vrouwen op de Balkan. Feit is dat we anno nu te maken hebben met een orthodox ritueel dat ontaard is in mannelijk machtsvertoon. Dat is niet meer van deze tijd.
“Toen we de kranten lazen sprongen we op uit onze stoelen: een uitstekende gelegenheid om het te hebben over de rol van vrouwen, feminisme, gender, inclusie, exclusie, de manier waarop de kerk een staat in de staat is, en hoe die patriarchale structuren nog steeds doorwerken. Maar het verhaal is simpel en grappig: een vrouw springt in de rivier, blijkt een betere zwemmer dan al die mannen, en het hele dorp staat op z’n kop. En opeens konden we van alles aan de orde stellen over de kerk, de politie, zelfs de rol van de journalistiek. Petrunya is natuurlijk onze creatie, maar ze is uit de realiteit ontsproten.”

U ontrafelt een hoop masculiene machtsstructuren, maar u kijkt ook naar de rol die vrouwen daarin spelen. Hoe zit het bijvoorbeeld met de relatie tussen Petrunya en haar moeder? “Ik ben een grote fan van de uitspraak van Simone de Beauvoir: ‘Je wordt niet als vrouw geboren, maar tot vrouw gemaakt.’ Dat is natuurlijk een complexe uitspraak, wat is ‘een vrouw’ om te beginnen? Is het een sociaal construct, zoals De Beauvoir vaak wordt geïnterpreteerd? Kun je vrouwelijkheid los zien van gender? We staan op de Balkan nog maar aan het begin van het stellen van dit soort vragen, maar het is belangrijk om ze te stellen, want je ziet alweer overal om ons heen dat mannen de discussie kapen.
“De rol van vrouwen in ex-Joegoslavië was op een bepaalde manier geëmancipeerder dan nu, ze hadden meer kansen, maar op een andere manier dan in het Westen. In die zin kun je de moeder zien als iemand die de traditie vertegenwoordigt, maar ook als iemand die de maatschappij heeft zien veranderen, en haar eigen rol als echtgenote en moeder. Ze wil het beste voor haar dochter en heeft een nogal ongemakkelijke manier om dat kenbaar te maken. Dat komt ook omdat ze gedurende haar leven heeft geleerd dat aanpassen een betere overlevingsstrategie is.”

En dan komt Petrunya, die van een passieve heldin in een soort revolutionaire rebel verandert. Maar dat is bepaald niet hoe ze die ochtend vanonder de dekens vandaan kroop. “Integendeel. Maar ze heeft een innerlijke kracht die stukje bij beetje naar buiten komt, want anders kan ze al die wrede dingen die haar gedurende de dag dat de film duurt overkomen niet het hoofd bieden. De machocultuur is heel sterk op de Balkan. Maar het is een dubbele standaard die elke vrouw herkent, die gedurende je leven onder je huid kruipt. Dus je hebt heel sterke vrouwen nodig om dat te kunnen weerstaan. Daarom is Petrunya op alle fronten een andersoortige heldin, geen traditionele schoonheid, geen meegaand karakter, alles in haar daagt de norm uit. Ze is een soort Jeanne d’Arc.”

Of een god, zoals de titel suggereert, een vraag die de derde belangrijke vrouw in de film stelt. “Ik geloof dat we de titel al hadden voordat we de eerste versie van het script af hadden. Het is een krachtig statement. In oude mythologieën waren de goden jaloers op de mensen. Dus je kunt het ook omkeren en zeggen dat alle mensen goden zijn. Aan het einde van de film komt Petrunya tot een daad van vergiffenis, iets wat de historische Christus-figuur zou hebben gedaan. De film is zowel haar coming-of-age als feminist, als haar spirituele coming-of-age. Maar er is een groot verschil. Denk maar weer terug aan het openingsbeeld. Jezus liep op water, maar Petrunya loopt op de aarde. Ze is stevig geworteld in deze wereld. Dat maakt haar een god van deze tijd.”