Mijke de Jong over Layla M.

'Dit is geen film over radicalisering maar over een radicale persoonlijkheid'

Portret Geert Snoeijer

Toen Mijke de Jong met Layla M. begon, was de Arabische Lente nog maar net begonnen. Toen kwamen de aanslagen op Charlie Hebdo.

Migrantenkinderen die zich in Nederland ontheemd voelen en naar het Midden-Oosten vertrekken. Wat zoeken ze daar? Mijke de Jong (Tussenstand, Joy, Brozer) maakte er een film over. Layla M. draaide voorafgaand aan z’n Nederlandse première op maar liefst drie internationale festivals, waaronder in competitie in Londen, met Elle van Paul Verhoeven en Martin Koolhovens Brimstone. De Jong is net terug van het Filmfestival Rome als we haar in Amsterdam spreken over haar film.

Wat een verademing: Layla M. speelt zich af in de echte wereld van nu. Waarom zien we dat zo weinig terug in de Nederlandse film? "In de Nederlandse documentaire gaat het op dit moment wel degelijk over maatschappelijke kwesties, maar in fictie zie ik dat niet veel terug. Ik weet niet waarom dat zo is; voor mij is het in elk geval een van de belangrijkste redenen om films te maken. Ik probeer altijd te reflecteren op de samenleving, of de tijd waarin we leven. Toen we met het idee voor Layla M. begonnen zaten we nog aan het begin van de Arabische Lente. Syriëgangers werden in die periode nog vergeleken met de Internationale Brigades in de Spaanse Burgeroorlog, het waren helden. Vervolgens werden we voortdurend ingehaald door de werkelijkheid. Op het moment van de aanslag op Charlie Hebdo, waren we bijvoorbeeld nog aan het schrijven."

Dat maakte jullie keuze voor dit hoofdpersonage ook controversiëler. "Misschien, maar dat maakte ons eigenlijk niet uit. De film gaat over een meisje dat de grenzen van zo’n radicale groep nodig heeft om de chaos in haar hoofd op te lossen, en om volwassen te worden. Dit is haar manier om haar identiteit te vinden. Dat vind ik een heel mooi onderwerp en het is denk ik ook universeel."

Alleen zijn haar keuzes zo extreem dat ik ze nog steeds niet echt begrijp. "Dat komt misschien door hoe zij is. Een tijd lang hinkten we met het scenario op twee gedachten: óf een sociologisch portret van een meisje dat radicaliseert, of een portret van een radicale persoonlijkheid. De film ging pas vliegen toen we voor het tweede kozen: een film over dít meisje. Met háár gezin, háár ouders, háár vriendje. Ik ben het niet met al haar keuzes eens, maar ik begrijp haar wel. De beslissingen die ze maakt zijn heel organisch binnen haar werkelijkheid en haar wereldbeeld, waar we ook van laten zien hoe die zich, allebei, steeds verder vernauwen. Want ze komt ook in situaties terecht waarin ze steeds minder te kiezen heeft."

Al in de beginscène laat je zien hoe Layla zichzelf uitroept tot slachtoffer van racisme in een situatie waarin je ook iets anders kunt zien. Ik zag eerder seksisme, maar ook over die interpretatie zou je kunnen discussiëren. "We hebben er heel lang over gedaan om die scène zo te krijgen dat je er inderdaad op verschillende manieren naar kunt kijken. Layla zit ook ontzettend te fokken. Je ziet in die scène meteen wie ze is en hoe ze in de wereld staat."

Layla is ook een typisch Mijke de Jong-personage: slim, eigenzinnig, niet bang om van zich af te bijten. En op zoek naar wie ze is en waar ze thuishoort. "Toch is Layla pas echt Layla geworden nadat we Nora el Koussour hadden gecast. Ik had in eerste instantie een personage voor ogen dat veel bozer was, veel harder aan de buitenkant. Dat is ze wel op het voetbalveld en tegen haar vader, maar zodra er verliefdheid bij komt kijken heeft ze niet meer zo’n grote mond. Die kwetsbaarheid heeft Nora erin gebracht. Ik vind dat heel erg mooi, want het maakt haar tegelijk ook sterker, wijzer."

Heb je je wel eens afgevraagd of jij wel degene was die deze film moest maken? "Nee. Ik vond het wel een grote verantwoordelijkheid, en ik weet dat Nora en Ilias, de twee hoofdrolspelers, dat ook zo hebben gevoeld. Tijdens de research, die we merendeels met z’n drieën deden, was ik er in eerste instantie heel erg op gebrand dat alles helemaal klopte. We zijn veel in moskeeën en op zusterbijeenkomsten geweest, ik heb vrouwen ontmoet die zelf een proces van radicalisering hadden doorlopen en ik heb me enorm verdiept in de details van het geloof. Maar we wilden ook dat Layla binnen die groep zusters toch weer gewoon zichzelf is, want ook daar is ze een beetje een buitenbeentje. Vanaf het moment dat we ons heel erg zeker voelden in die gemeenschap, kon ik Layla’s eigen persoonlijkheid er inbrengen. Dan checkten we ook met die meiden: kan ze dat wel doen? En dan was het antwoord: ja natuurlijk – het is toch Layla!"

Heb jij ook iets met religie? "Ik ben gereformeerd opgevoed, door ruimdenkende ouders. Ik ken de veiligheid maar ook de gevangenschap van een kleine gemeenschap, en daar heb ik me in mijn puberteit op een gezonde manier tegen afgezet. Mensen die vol overgave geloven, daar kracht uit putten en de strenge kaders van een gemeenschap opzoeken om hun eigen denken vorm te geven intrigeren me."

Je laat Layla uiteindelijk wel op haar bek gaan. "Zolang je in de beslotenheid en veiligheid van zo’n groep zit kun je heel ver gaan, maar als je daadwerkelijk de consequenties moet nemen van dat wat je met de mond belijdt, dan wordt het iets anders. Dat mechanisme wilden we laten zien. Of dat op je bek gaan is… ik zou zeggen: gelukkig maar. Ik vind het wel heel voorstelbaar, want ik herken dat radicale. Toen ik zo oud was als Layla droegen we de Amsterdamse burgemeester Polak met een nepkist demonstratief naar zijn graf: ‘Polak in de kist – Amsterdam opgefrist!’ Arme man… En dan: Polak! De meest liberale burgemeester die we maar konden hebben."

De vrouwen die je tijdens de research ontmoette, gaan die de film ook zien? "Jazeker! Zij zijn nu echt ambassadeurs van de film. Nora en Ilias hebben een viewing gehad met hun families, die heel positief reageerden. En de trailer wordt op social media heel veel gedeeld door jonge Marokkaanse meiden, die de film allemaal willen gaan zien. Naar aanleiding daarvan staat hij niet alleen in de filmtheaters, maar ook in Pathé. Als daar jonge vrouwen als Layla zitten, die op hetzelfde punt staan als zij, dan hoop ik natuurlijk dat ze denken: kan ik niet beter blijven en me hier druk gaan maken?"