Mijke de Jong over Along the Way

Als vrijwilliger in migrantenkamp Moria op Lesbos ontmoette Mijke de Jong de Afghaanse tienertweeling Nahid en Maliheh. Met hen maakte ze Along the Way, een film tussen feit en fictie over hun overtocht naar Europa. De Jong: “We konden deze film alleen maken als ze nog in het kamp zaten.”

De ontstaansgeschiedenis van Along the Way, de nieuwe film van Mijke de Jong, begint pakweg zeven jaar terug. Tijdens het maken van Layla M. (2016), over een radicaliserende jonge moslima, werden enkele scènes gedraaid in een vluchtelingenkamp. Het leven in het kamp maakte zo veel indruk, dat De Jong met enkele leden van cast en crew afsprak zelf te gaan helpen.

Ze hield woord. De Jong bracht als vrijwilliger onder meer eten rond in kamp Moria op het Griekse eiland Lesbos. Al snel ontstond het idee dat ze in die omgeving iets vanuit haar vak wilde doen, om zich op haar eigen manier nuttig te maken. Ze ontwikkelde een plan voor een cursus filmmaken, maar ontmoette vervolgens tot haar verrassing een Amerikaans/Pools koppel dat al zo’n workshop gaf, Refocus Media Labs.

“Er zijn best veel ngo’s in vluchtelingenkampen die cursussen en workshops aanbieden”, vertelt De Jong. “Je kan er bijvoorbeeld Engelse les krijgen. Vooral op Lesbos is er vanwege kamp Moria een groot aanbod. Refocus Media Labs is daarin een heel populaire cursus omdat ’ie zo goed is. Per trimester kunnen er maar achttien studenten meedoen; de wachtlijsten zijn enorm.”

De Jong sloot zich aan bij Refocus Media Labs en ontmoette daar de Afghaanse tweeling Nahid en Maliheh Razaei, twee tienermeiden die door hun tomeloze energie, leergierigheid en veerkracht meteen haar lievelingsstudenten werden. “Nahid vroeg me of ze niet ooit als actrices in een van mijn films konden spelen. Dat leek me eerst heel ingewikkeld, maar toen ik weer in Nederland was liet het idee me niet meer los. Het idee werd zelfs groter, want die film mét hen moest ook óver hen gaan. Maar dat zou alleen kunnen, als ze nog daar zouden zitten. Mochten ze door kunnen reizen, dan kan je later wel met ze teruggaan naar die plek, maar dat werkt niet. En ook qua filmen was er een moeilijkheid, want je hebt niet in de hand wat er in het kamp gebeurt. De meiden konden iedere ochtend bij het wakker worden te horen krijgen dat ze verscheept zouden worden.”

Cultureel bepaald kijken
Ondanks alle logistieke hindernissen trok De Jong samen met scenaristen Jolein Laarman en Jan Eilander (ook haar echtgenoot) weer naar Lesbos om met Nahid en Maliheh een scenario over hun overtocht te ontwikkelen. Het uitgangspunt was om te schrijven op basis van de verhalen van de tweeling. “Wat we geschreven hadden legden we dan aan ze voor, bespraken we, en zo heeft zich dat over en weer ontwikkeld. Vervolgens liepen waarheid en fictie volledig door elkaar. Waar ze door ons geschreven dialogen niet snapten, herschreven ze het met eigen tekst. Dat was ook altijd de bedoeling geweest. Wij bedachten van tevoren de dramatische structuur van de scènes, zij vulden het daarna in. Het was heel erg samen opgaan.”

Wat De Jong opviel in haar samenwerking met de tweeling, maar ook met andere deelnemers van Refocus Media Labs, was het culturele verschil in beeldtaal. “Er was bijvoorbeeld een scène, die nu niet meer in de film zit, waarin een van de meiden haar haren afknipt. Toen we dat gingen filmen, pakte ze de schaar, hield die duidelijk voor de camera terwijl ze ernaar keek en bracht hem naar haar haren toe. Heel dramatisch allemaal. Dus ik vroeg haar voorzichtig of ze dat normaal ook zo zou doen. Nee, natuurlijk niet, zei ze, maar dit is een belangrijk moment in de film. Ze had al helemaal uitgedacht hoe ze dat ging doen, zoals ze dat gewend waren in de Afghaanse cinema. Ik heb ze toen het Iraanse A Separation [2011] laten zien van Asghar Farhadi, waarin heel realistisch wordt gespeeld, terwijl het toch over hun cultuur gaat. Zo kon ik aangeven dat ik toch liever die kant op wou. Uiteindelijk vonden ze dat zelf ook een heel leuk proces; het moet toch ergens samenkomen.”

Gedifferentieerd begrip
Behalve Nahid en Maliheh, kwam er nog meer ervaringsdeskundige hulp vanuit het kamp. Ook andere aanwezige vrouwen werden bij het maken van de film betrokken. Er ontstond zelfs een Whatsapp-groep waarin verhalen werden gedeeld. Constant werd er getoetst of feit en fictie overeenkwamen met hoe elk van hen de werkelijke reis had ervaren. In sommige gevallen bleken door De Jong, Laarman en Eilander bedachte scènes zelfs echt gebeurd te zijn. En nog heftiger dan ze het hadden opgeschreven.

Die meerstemmigheid leidt in Along the Way tot een verhaal dat de vele facetten van de reis als vluchteling laat zien, vanuit verschillende invalshoeken. De Jong doet dat met een mooie uitzondering op het standaardverhaal over de migrantenproblematiek: ze weigert een slechterik aan te wijzen. “De vraag die we met deze film eigenlijk stellen is, wie is hier de crimineel? Ik vind dat wij als aanschouwers van dit probleem ook verantwoordelijk zijn. Zoals er nu meestal over gepraat wordt, staat mensensmokkel gelijk aan crimineel zijn. We proberen te laten zien dat het een heel gedifferentieerd begrip is. Er is niet zoiets als ‘de mensensmokkelaar’. Je hebt er enorme hufters tussen zitten en je hebt mensen die anderen naar de overkant helpen te brengen. Voor meisjes zoals Nahid en Malileh en hun personages in de film Zahra en Fatima is dat uiteindelijk de enige manier om in Europa te komen. Iedereen is bezig met overleven. Het moest in de film ook gaan over die dilemma’s waarin je terecht komt. Mensen doen niet iets misdadigs, ze belanden in een situatie waar ze uit willen komen. Ze hebben elkaar ook nodig.”

Terwijl ze dit bevlogen vertelt, schiet haar een voorval te binnen dat deze situatie goed illustreert: “Er hing bij een screentest een wat onhandige sfeer tussen de twee meiden en een vrouw die binnenkwam. Achteraf vroeg ik ze wat er aan de hand was. Die vrouw bleek iemand te zijn die hen had gesmokkeld. Zij hadden in zo’n relatie tot elkaar gestaan. Uiteindelijk doet de vrouw ook mee in onze film. Alles is goed en oké, maar in dat soort vreemde situaties kom je dus terecht. Op de vlucht komen migranten elkaar de hele tijd tegen.”

Maatschappelijk
Door het verhaal van Zahra en Fatima, waarmee de wereld achter nieuwsbeelden over een crisis zonder einde een gezicht krijgt, is de urgentie constant voelbaar. De vorm van Along the Way versterkt dat des te meer. Gebeurtenissen worden uiteengezet in een stijl die neigt naar documentaire. Soms kijken we naar getuigenissen in plaats van gebeurtenissen, waarbij de vierde wand wordt opgeheven.

Op de vraag of ze deze film door thematiek en vorm zelf als haar meest journalistieke ziet, is ze even stil en vraagt ze, hoezo journalistiek? “Mijn films spelen zich meestal af in het nu. Het zijn altijd wel maatschappelijke films. Wat wel anders is, is de vorm van de film. Ik vind het sowieso heel leuk om met vorm te spelen en in deze film grijpt alles net wel en net niet in elkaar, je kan je vinger er niet helemaal op leggen. Wat dat betreft wijkt Along the Way het meest af van mijn andere films. Qua feit en fictie is het een puzzel waar je niet helemaal achterkomt.”

Along the Way gaat in voorpremière op IFFR 2022, als enige fysiek vertoonde film tijdens de verder virtuele festivaleditie. Naast elf vertoningen in verschillende Rotterdamse bioscopen is de film ook te zien in Eye Filmmuseum, Amsterdam en Forum, Groningen. De volgende vertoningen zijn met Q&A met Mijke de Jong: zaterdag 5 februari om 12.15 in LantarenVenster (Rotterdam), zondag 6 februari om 12.30 in Forum (Groningen) en zondag 6 februari om 20.00 in Eye (Amsterdam). De film wordt later in 2022 uitgebracht in de bioscoop.