Meryem Benm’Barek over Sofia

In Casablanca moet een pas bevallen vrouw halsoverkop op zoek naar de vader van haar kind. Als ze hem niet vindt, riskeert ze een gevangenisstraf. Maar een slachtoffer is Sofia niet, stelt de regisseur van Sofia, Meryem Benm’Barek. “Ik maakte een portret van het moderne Marokko, dat je uitdaagt onder de oppervlakte te kijken.”

Zwangerschapsontkenning is een onbegrijpelijk fenomeen. Een vrouw beseft niet dat ze in verwachting is – haar lichaam verdoezelt de symptomen. In Sofia van de Marokkaanse regisseur Meryem Benm’Barek ontdekt Sofia (Maha Alemi) haar zwangerschap pas als ze bevalt. Het kind is buitenechtelijk en daarvoor kun je in Marokko de bak ingaan. Er staat voor Sofia dus een hoop op het spel. Benm’Barek: “Zwangerschapsontkenning komt overal ter wereld en in alle milieus voor. Maar er rust een taboe op. Over seksualiteit wordt überhaupt weinig gesproken binnen families.”

Het verschijnsel wordt nog steeds benaderd met een zeker wantrouwen of ongeloof. Sofia keert dat cliché binnenstebuiten. “Aan het begin lijkt Sofia het domme gansje, en haar nichtje Léna de genereuze altruïst. Dit zijn de ingesleten, stereotiepe rollen. Sofia is een typisch Marokkaans meisje. Middenklasse, een ‘good girl’, hecht met haar familie, met verder nauwelijks een sociaal netwerk. Ze is niet al te slim en niet al te ambitieus. Ze verloor zelfs haar baantje in een callcenter en daar wordt iederéén aangenomen. En dan heb je Léna. Het leven gaat haar gemakkelijk af. Zij studeert, is mooi, rijk en heeft een dubbele nationaliteit. Als ze wil, kan ze zonder enige moeite de oversteek naar Europa maken.”

Schaakspel
Stap voor stap ontvouwt het verhaal zich en blijkt niets te zijn wat het lijkt. Benm’Barek: “Sofia weet precies hoe ze haar kaarten moet spelen; Léna verliest haar onschuld. Het scenario is mathematisch. De film moest niet sentimenteel worden, maar een schaakspel waarin iedereen strategisch zijn volgende zet bepaalt.” De hoofdrollen in Sofia zijn voor vier vrouwen van twee generaties. “Sofia is een toonbeeld van het patriarchaat, maar ik wilde óók het matriarchaat laten zien. In veel Arabische landen gaan de vrouwen niet alleen over het gezin, maar ook over het geld. Sterker nog: in de Koran staat dat mannen het geld moeten binnenbrengen en vrouwen het moeten beheren.”

Benm’Barek stoort zich aan de representatie van vrouwen in Arabische films. Ze worden consistent getoond als slachtoffers van misogynie en dat doet de vrouw tekort, vindt Benm’Barek. “Ik mis een alternatief verhaal. De werkelijkheid is veel complexer. Marokko is een patriarchale maatschappij, maar het is meer dan dat. Ik wilde een vrouw laten zien die weigert zich als slachtoffer te gedragen. Ze beseft dat ze privileges heeft – ze komt uit de middenklasse – en die zet ze in, omdat dat het enige is wat ze kan doen. Daarom is het grootste slachtoffer in deze film een man. Niet omdat hij een man is, maar omdat hij uit de laagste klasse komt. Mannen zouden zich alleen al om die reden ook zorgen moeten maken over het patriarchaat.”

Sofia moet zich redden in een rechtssysteem dat niet aan haar kant staat, maar de film bekritiseert vooral de verstikkende machtsverhoudingen tussen hogere en lagere klassen. “De machtigste man is Léna’s vader, een Fransman. Het koloniale verleden van Marokko heeft nog steeds zijn effect op de verdeling van de macht. De Fransen bekleden de hoge posities in Marokko. Opzettelijk komt die vader nooit in beeld. Maar hij is er wel, als een soort God of poppenspeler.” Benm’Barek staat kritisch tegenover de hogere en middenklasse. “Tja, ik ben een mens. Ik zie een systeem dat de toekomstperspectieven van de lagere klasse op elke mogelijke manier breekt. Ze worden vermorzeld. Ik kan daar toch niet mijn mond over houden?”

Sekstoerisme en liefde
Benm’Barek werd geboren in Marokko en verhuisde later naar Frankrijk en België. “Ik kom uit Marokko en kan me in die taal en context ook het beste uitdrukken. Maar Europa heeft ervoor gezorgd dat ik kon studeren en dat had in Marokko niet gekund. Goede scholen zijn daar alleen voor de rijken.”

Hoewel Frankrijk een rijke filmcultuur heeft, heeft Benm’Barek er weinig voeling mee. “Ik houd wel van Truffaut en Godard, maar meer voel ik me aangetrokken tot de oosterse cinema. Iraanse films bijvoorbeeld. De verhalen zijn simpel en sober, maar vertellen intussen een groter verhaal over de maatschappij. De censuur zorgt ervoor dat ze to the point zijn.”

Haar volgende film zal zich afspelen in Europa. “Hij zal lijken op Sofia’s verhaal. Het wordt een liefdesverhaal tussen een Frans meisje en een Marokkaanse jongen, een ontmoeting tussen het Westen en de Arabische wereld. En dan vooral over de connectie tussen sekstoerisme en liefde. Ooit wil ik ook nog een trilogie maken over mijn eigen familiegeschiedenis. Het eerste deel speelt zich af in Marokko, het tweede in België en het laatste in Frankrijk. De acteurs groeien mee met hun rollen, net als in Boyhood.”