Boyhood
'It is always right now'
Hij heeft de tijd aan zijn kant, filmmaker Richard Linklater. Geheel onder de radar werkte hij twaalf jaar aan Boyhood, een simpel coming-of-age-verhaal dat uniek en ongeëvenaard is. Het leven gevangen in het stofje dat in het licht van de projector naar het filmdoek danst.
Boyhood is eigenlijk het gevolg van een scenarioprobleem, vertelde Richard Linklater eerder deze zomer in Amsterdam. Hij wilde een film maken over een opgroeiende jongen, die van een kind een man werd, maar had geen zin in de gebruikelijke Hollywood-oplossing: zijn hoofdpersoon op verschillende leeftijden door verschillende acteurs te laten spelen. Linklater houdt van naturalisme en real time.
Dat blijkt wel uit zijn beroemde Before-trilogie, waarin acteurs Ethan Hawke en Julie Delpy als de Romeo en Julia van de generatie X elkaar, en ons toeschouwers, om de negen jaar ontmoeten.
De manier waarop de acteurs en de personages in die films ouder worden en groeien, veranderen en getekend raken door het leven is zonder precedent in de filmgeschiedenis. Truffaut deed iets vergelijkbaars met zijn Antoine Donel-reeks, Tsai Ming-liang doet het omdat hij steeds met zijn muze Lee Kang-sheng werkt, maar zonder Linklaters narratieve consistentie. Michael Apted speelde ermee in zijn Up-documentaireserie. Je kunt het niet eens met langlopende soaps vergelijken, want daarin doet men er juist alles aan om de personages in een tijdvacuüm op te sluiten zodat ze nooit ouder hoeven te worden.
Linklater daarentegen is niet bang voor de tijd. Hij heeft de tijd aan zijn kant. Hij houdt ervan dat films als tijdcapsules werken, en als tijdmachines. Gesterkt door zijn ervaringen met de Before-films besloot hij het voor Boyhood nog radicaler aan te pakken. Niet elke negen jaar een nieuwe film over een dag, maar één film die twaalf jaar bestrijkt. Gedurende die twaalf jaar filmde hij met gezette tussenpozen met dezelfde acteurs scènes uit het leven van de jonge Mason (Ellar Coltrane). We volgen hem vanaf het moment dat hij als zesjarige achterover in het gras ligt en naar de lucht staart, via de scheiding van zijn ouders Olivia (Patricia Arquette) en Mason sr. (Ethan Hawke), zien hem met zijn zusje Samantha (Lorelei Linklater) voor de zoveelste keer hun spullen inpakken als hun moeder weer een nieuwe relatie aangaat of beëindigt, horen hoe zijn stem breekt, voelen hoe zijn hart voor de eerste keer breekt, en luisteren naar onze eigen woorden als hij uiteindelijk als achttienjarige in de woestijn van Texas weer naar de magnifieke lucht (en naar ons toeschouwers) staart en de slotconclusie van de film uitspreekt: "You know how everyone always says ‘seize the moment’? But I think it is kind of the other way around: the moment seizes us. Yeah, it’s constant. It’s, like, always right now." We zijn met hem in de tijd.
Boyhood is om heel veel redenen uniek. Weergaloos. Hier volgen er twaalf. Evenveel als de jaren die verstrijken.
e Tijd
Boyhood is een experiment in tijd. En in duur. Ongeëvenaard in de cinema. Niet alleen passeren er in amper drie uur twaalf jaar. Ook gaat de film over hoe wij tijd ervaren. Als een stroom? Of als een ogenblik? Een eeuwigdurend heden? Hoe Linklater daarnaar kijkt kun je aflezen uit de montage, waarin hij steeds heeft gekozen voor organische, klassieke oplossingen, die heel natuurlijk voelen, maar opvallen omdat er opeens een jaar voorbij blijkt te zijn. In de documentaire Double Play van Gabe Klinger, over de filmische vriendschap tussen Linklater en de structuralistische filmmaker James Benning (voor wie experimenten met tijd en duur de kern van zijn werk vormen) die eerder dit jaar op het Filmfestival Rotterdam was te zien, is te zien hoe Linklater de montage aanpakte. De tijd gaat voorbij omdat Mason in het ene shot nog een dood dier bestudeert, en in het volgende in hetzelfde steegje in een lingeriecatalogus gluurt. Eros en Thanatos. Op het ene moment lopen Mason en zijn moeder na een gesprekje met een docent de klas uit, in het volgende zwaait de voordeur open en komen Olivia en Masons leraar terug van huwelijksreis. Doordat er steeds in de beweging is gesneden voelen de ellipsen organisch en elegant in plaats van als de breuken en abrupte bewegingen die het misschien zijn.
r Middle-class Texas
De film is niet alleen een studie van tijd, maar ook van plaats, van milieu. En in het bijzonder het middle-class Texas waar Linklater zelf zijn wortels heeft. Je ziet niet zo vaak ‘gewone mensen’ in Amerikaanse films. En al helemaal geen gewone mensen die gewone dingen doen, of gewone mensen die ‘levens van stille wanhoop leiden’ zoals David Henri Thoreau schreef in zijn Walden. Ondanks de sfeer van hipheid die er om de films van Linklater hangt portretteert hij in Boyhood mensen die boodschappen doen in de mall, op zaterdagavond gaan bowlen, hamburgers eten, verder studeren om hogerop te komen, sociaal en opwaarts mobiel zijn. Je ziet de wegen, de steden, de saaie buitenwijken. Je ziet de levens van de mensen die meestal in film veronachtzaamd worden.
t Amerikaanse Droom
Boyhood beschrijft het evangelie van Amerika: God, sport, een sportwagen, een geweer en sociale mobiliteit. Het is de Amerikaanse Droom in de praktijk.
u Harry Potter of Obama
Wie zal belangrijker voor het eerste decennium van deze eeuw blijken te zijn, Harry Potter of Obama? Een van de dingen die je tijdens het kijken regelmatig vergeet is dat deze film geen historisch gereconstrueerde film is die zich in het recente verleden afspeelt, maar een kroniek waarvan de makers zich keer op keer moesten afvragen welke actualiteiten de tand des tijds zouden doorstaan. Hoewel het verhaal van Boyhood voor aanvang grotendeels vaststond – het eindshot had hij zelfs al precies in zijn hoofd – vertelde Linklater in Amsterdam dat hij tussen de draaiperiodes door steeds een jaar had om op het heden, het recente verleden en de nabije toekomst te reflecteren. Wat zou tegen de tijd dat de film af was nog steeds relevant en representatief zijn? Natuurlijk, Bush en Obama figureren in het tv-nieuws, maar minstens even belangrijk zijn de verwijzingen naar de populaire cultuur: Mason met z’n Game Boy, Samantha die een liedje van Britney Spears zingt, het uitkomen van het nieuwste Harry Potter-boek.
i Geld
Boyhood speelt zich grotendeels af tijdens de kredietcrisis. Moeder Olivia zit regelmatig zuchtend over de rekeningen gebogen. Hoe belangrijk geld ook is als motief in de film, het is ook ontluisterend, tot echte armoede komt het nooit. Sam tegen het vriendinnetje van Mason: "Na je achttiende hoef je niet meer naar je ouders te luisteren, in het bijzonder niet als ze niet voor je betalen." Dat Sam en Mason straks met enorme studieleningen opgezadeld zullen zitten als ze klaar zijn met hun studie wordt alleen gesuggereerd, maar bij de eindeloze tegenwoordige tijd waarin ze leven hoort ook een zekere zorgeloze nonchalance. Linklater signaleert het, observeert zoals hij alles in de film observeert, maar laat het aan de toeschouwer over er conclusies uit te trekken.
o Terloops
Ik schreef het net al: terloops. Boyhood is een studie in terloopsheid. In tussenmomenten. Een film-fleuve waarin er een interessante spanning is tussen breuk en continuïteit, tussen de flow waarmee de tijd voorbijgaat en de levens van de hoofdpersonen zich na life changing events als verhuizingen en echtscheidingen weer hergroeperen. Dat komt omdat Linklater nooit het drama filmt of exploiteert, maar de opmaat en de nagalm laat zien. Het geeft de film niet alleen zijn flow, maar ook die karakteristieke lijzigheid die zoveel van Linklaters films kenmerkt, van Slacker tot nu. Alsof het grote drama zijn personages ook ontglipt. Alsof het leven zich ergens anders afspeelt, terwijl ze er nog op zitten te wachten.
p Geheugen
Linklater zelf verklaarde dit door een beroep te doen op de werking van het geheugen. Zijn film is een geheugenmachine. Hij wilde laten zien hoe wij tijd ervaren en ons leven herinneren. Dat is inderdaad eerder vaak een herinnering aan kleine Proustiaanse momenten als de geur van jasmijnthee die het verleden tot leven doet komen, dan een aaneenschakeling van triomfen en veldslagen. Boyhood is Linklaters ‘madeleine’.
a Grappig
Boyhood bevat de grappigste, gevatste en gemeenste dialogen sinds de screwball comedy. Sinds de Before-trilogie weten we dat Linklaters ogenschijnlijk geïmproviseerde dialogen in feite zorgvuldig neergeschreven en gerepeteerd zijn. Terloopse opvoedadviezen tijdens het bowlen: "Kids, life doesn’t have bumpers"; Mason sr. die zijn kinderen weer eens meeneemt in zijn zwarte GTO en de prepubers onhandig uithoort over school en vriendjes, zoals elke ouder dat doet die niet weet hoe hij een gesprek moet beginnen: "Ik ga niet die vader zijn tegen wie je ‘mhh’ en ‘pretty cool’ kunt zeggen. Talk to me!" Het zijn zelfreflexieve teksten, die vaak meer zeggen dan je op het eerste gezicht hoort. Die informatie overdragen maar ook de situatie becommentariëren. The fine art of conversation.
s Moederschap
Boyhood is niet alleen een film over een opgroeiende jongen en de jongelingsjaren waaraan hij zijn titel ontleent. Het tweede belangrijke personage in de film is Masons moeder Olivia. Linklater zelf groeide grotendeels op als kind van gescheiden ouders, dus het is verleidelijk om de autobiografische link te zien. Die wordt overigens nog versterkt door het feit dat zijn oudste dochter Lorelei Masons zusje Samantha speelt en zijn twee andere dochters Alina Mae en Charlotte Rona beiden in een scène te zien zijn.
We zien hoe Olivia zich ontwikkelt van een tobbende aan de kant gezette moeder die veel te snel volwassen heeft moeten worden ("I was someone’s daughter and then I was somebody’s fucking mother", zegt ze aan het begin van de film) tot een zelfstandige vrouw met een baan.
d Vaderschap
Mason sr. is in het begin van de film een beetje een lapzwans. Hij zit ergens in Alaska en is bij lange na nog niet volwassen. Maar als hij dan opeens weer opduikt in de levens van Mason en Samantha wordt hij afgezet tegen de nieuwe vriendjes van Olivia (een alcoholist, een ex-militair) steeds sympathieker. Boyhood gaat over de kindertijd van een jongen die misschien wel volwassener moet zijn dan zijn ouders, omdat die ouders een uitgestelde jeugd beleven. Pas aan het einde van de puberteit is het evenwicht bereikt. Maar dan gaan de kinderen het huis uit. Het doet je je afvragen wat voor rol ouders überhaupt in een opvoeding kunnen spelen. Is deze generatie teveel met zichzelf bezig? Reflecteert Linklater ook op zijn eigen rol als vader? Of is hij nostalgisch? Mason en Samantha worden op een verfrissende manier niet zozeer aan hun lot overgelaten als wel losgelaten. Kinderen zijn veerkrachtiger dan je denkt. Ze komen er wel. Maar dat is nog geen excuus voor vaders om hun verantwoordelijkheid niet te nemen.
f Familie
"Mama, waarom ben je in godsnaam met hem getrouwd", vraagt Samantha haar moeder over stiefvader Bill (de alcoholist). "Het is zo’n klootzak." "Nou ja, hij heeft ook zijn goede kanten", antwoord Olivia. "Niemand is perfect en bovendien zijn we nu een familie." Samantha: "We waren al een familie." Ondanks de veranderende tijden is familie nog helemaal de hoeksteen van de Amerikaanse samenleving die Linklater laat zien. Maar dat is niet alleen een sociologische observatie, ook een emotionele. Familie betekent ook: ergens bijhoren, je plaats vinden, en ontdekken dat dat in verschillende levensfasen misschien wel met andere mensen moet. Als Mason aan het einde van de film met zijn nieuwe studievrienden de woestijn in trekt, heeft hij voor dat moment misschien wel zijn nieuwe familie gevonden. En wij toeschouwers ook.
g Risico
Richard Linklater nam met Boyhood een enorm risico. Wat als een van de hoofdrolspelers er geen zin meer in had, zoals dochter Lorelei op een gegeven moment, of zou overlijden? Tijdens een van de episodes is actrice Patricia Arquette hoogzwanger, maar dankzij ingenieus camerawerk is het nauwelijks te zien. De financiers hadden ermee op kunnen houden of failliet kunnen gaan. En ook Linklater zelf had zijn interesse kunnen verliezen: hij regisseerde negen andere speelfilms in de tussentijd.
Hij speelde met tijd, maar tijd is niet te verzekeren. Tijd geeft geen garanties.
Dat je al die dingen vergeet tijdens het kijken is de grootste kracht van de film.
Linklater is meester over de tijd geworden. En dat is meer dan alle ontroering en alle herkenning het grote wonder van Boyhood. Dat hij een herinneringslandschap heeft gecreëerd waarin het verleden voor altijd aanwezig is, en ook de toekomst heden is. Dat is bijna Zen. Dat is het leven gevangen in het stofje dat in het licht van de projector naar het filmdoek danst. Boyhood is de À la recherche du temps perdu van het Amerika van nu.