Ken Loach en Paul Laverty over Sorry We Missed You

‘Het verbaast me niets dat mensen boos en onzeker zijn’

Ken Loach volgt zijn Gouden Palm-winnaar I, Daniel Blake op met een nog veel betere film. Sorry We Missed You gaat over arbeidsexploitatie in tijden van smartphones, apps en internetopdrachtgevers. Zelfs op 82-jarige leeftijd weet de Britse regisseur met scenarist Paul Laverty op scherpzinnige en indringende wijze de crisis van ons economische systeem te ontleden. “Arbeiders worden nog steeds uitgebuit, alleen de methode waarop is veranderd.”

Ken Loach

Een rondetafelgesprek met het Britse regie- en scenarioteam Ken Loach en Paul Laverty lijkt op een verkapte consultancysessie met een paar van Engelands voornaamste linkse politieke denkers. De tien internationale journalisten vragen naar de opkomst van rechts populisme in hun respectievelijke landen (“onvermijdelijk wanneer sociale democraten de kapitalistische wortels van maatschappelijke problemen niet willen aanpakken”), de mondiale toename in anti-abortuswetten (“een blijk van controle van een extreemrechtse maatschappij die schatplichtig is aan een conservatieve, patriarchale religieuze achterban”) en het vermeende antisemitisme van Loach en zijn politieke metgezel, hoofd van de Labour Party Jeremy Corbyn (“Bullshit. Een valse beschuldiging omdat we solidair zijn met de onderdrukte Palestijnen”).

Toen Loach in 2016 op het filmfestival van Cannes een Gouden Palm won met zijn bijstand-versus-bureaucratiedrama I, Daniel Blake kwamen zulke vragen minder vaak aan bod. Maar vervolgens werd  Trump tot president gekozen, stemden de Britten voor de Brexit en groeide het rechtspopulisme in vele streken van de wereld. Blijkbaar zijn we meer dan ooit toe aan een vorm van maatschappelijke herijking. Op het decadente filmfestival van Cannes bleken Loach en Laverty de aangewezen personen voor zulke politieke bezinning.

Slangenolie
“Het verbaast me niets dat mensen boos en onzeker zijn”, zegt Laverty, sinds Carla’s Song (1996) Loach’ vaste scenarist. “Komt er iemand zoals Trump voorbij met zijn Haarlemmerolie en dan stort de boel nog verder in. We beginnen steeds weer bij af. We moeten ons opnieuw afvragen: waar komt al deze ongelijkheid vandaan? En hoe ontwikkelen zich de systemen die dat in stand houden?”

Deze vragen stellen, en ze in film beantwoorden, is de specialiteit van Loach. Er is geen andere filmmaker die al meer dan een halve eeuw zo consistent en doortastend sociaal drama combineert met politiek geëngageerde maatschappijkritiek. Al vanaf zijn speelfilmdebuut Poor Cow (1967) zet Loach economische en politieke misstanden binnen en buiten het Verenigd Koninkrijk op de agenda. Keer op keer laat hij zien hoe individuele problemen voortkomen uit een collectieve crisis. Hij ageert tegen de erbarmelijke arbeidsmarkt (Poor Cow); de Britse, koloniale bezetting van Ierland (The Wind That Shakes the Barley, 2006); de onrechtmatige oorlog in Irak (Route Irish, 2010); de onverschillige bureaucratie van een neoliberaal systeem (I, Daniel Blake, 2016). De tragische hoofdpersonages die hij verbeeldt, zijn onvermijdelijke producten van deze systemen.

IJzervreter
“We willen onszelf echt niet herhalen,” zegt Loach over zijn thematisch consistente oeuvre, “maar dit blijven nou eenmaal onze obsessies.” In Cannes heeft die vorm van geëngageerde cinema hem inmiddels twee Gouden Palmen opgeleverd, voor The Wind That Shakes the Barley en I, Daniel Blake. Al mocht hij ook op felle kritiek rekenen. Ook door de Filmkrant is zijn didactische vorm van kitchen sink-drama meerdere keren doodverklaard. ‘De oude Britse klassensamenleving kent Loach tot in de haarvaten, maar op het moderne Engeland heeft hij geen greep’, schreef Jos van der Burg in een Loach-oeuvrestuk uit 2013 dat stiekem al functioneerde als vooruitblikkende necrologie. Loach haakt nu in op het moderne Engeland met Sorry We Missed You, een nieuw hoogtepunt in zijn oeuvre. Hier neemt de inmiddels 82-jarige ‘ijzervreter’ Loach het met Laverty op tegen de hedendaagse, hypermoderne gig economy waarin internetbedrijven als Uber, Amazon en UPS functioneren als digitale opdrachtgevers/bevelhebbers.

Het idee voor de film ontstond tijdens de researchfase van I, Daniel Blake – wat eigenlijk Loach’ laatste zou worden. Bij de voedselbanken die ze bezochten zagen Loach en Laverty voornamelijk mensen die zo goed als fulltime aan het werk waren. Deze ondernemers hadden franchisedeals afgesloten met gigantische internetbedrijven, maar konden door alle complexe regels en protocollen amper rondkomen.

Maximale winst
Sorry We Missed You volgt een gezin uit Newcastle dat ook onderdoor gaat aan een soortgelijke deal. Abby (Debbie Honeywood) is een thuiszorgmedewerker met een te lange patiëntenlijst, Ricky (Kris Hitchen) een bouwvakker die door de crisis niet meer aan de bak komt. Uit wanhoop verkoopt Ricky de gezinsauto, schaft van het geld een bestelbusje aan en sluit een contract met een postorderbedrijf als freelance pakketbezorger. Het zou meer moeten opleveren, maar vooral de problemen en schulden stapelen zich op. Loach: “Al die nieuwe technologie wordt natuurlijk gebruikt om maximale winst uit arbeid te halen. Iedereen zit vast aan een app, technologie die kan monitoren, surveilleren, meten en dicteren hoe mensen leven en werken. Maar jij bent de eigenaar, de chauffeur, de franchisehouder, dus het bedrijf hevelt al het risico over naar jou.”

Voor Loach en Laverty is dit feitelijk niets nieuws onder de zon. “Een eeuw geleden was fabriekseigenaar Andrew Carnegie de rijkste man op aarde”, illustreert Laverty. “Duizenden arbeiders werden aan dezelfde lopende band uitgebuit door een voorman. Nu is Jeff Bezos de rijkste man op aarde door praktisch hetzelfde te doen. Het verschil is dat de arbeiders nu geïsoleerd door het land racen, in hun eigen bus met hun eigen problemen.” Loach voegt toe: “Het is nog steeds uitbuiting van arbeiders, alleen de manier waarop is veranderd.”

Luxeproduct
Sorry We Missed You is spannender en schrijnender dan I, Daniel Blake. Die laatste gaat over een kwetsbare man die door de gedigitaliseerde bureaucratie zijn uitkering misloopt. Hier zien we veerkrachtige, gezonde en hardwerkende Britten die zelfs met de beste bedoelingen het hoofd niet boven water kunnen houden. De problemen van Ricky sijpelen zo ook door naar zijn gezin, inclusief twee puberende kinderen. Laverty: “Deze nieuwe vorm van arbeid knaagt aan de structuur van het gezin. Het tast zo het fundament van onze hele samenleving aan. Wanneer je op oproepbasis tot negen uur werkt en thuiskomt, is er geen tijd meer voor samen eten of een goed gesprek. Nee, je komt uitgeput thuis, probeert te ontladen, maar je familie zit je in de weg. Je krijgt er alleen maar meer conflicten van.”

Loach voegt toe: “Tijd is een luxeproduct geworden. Mensen hebben geen tijd meer voor ontspanning of onderonsjes wanneer je geen vrij krijgt in het weekend, geen vakantiedagen krijgt of niet wordt uitbetaald wanneer je ziek bent.” In Sorry We Missed You wordt dat pijnlijk voelbaar. Het is een film die op je zenuwen gaat werken wanneer de haast en onrust van Ricky en Abby toeneemt. Loach herinnert zich hoe hij decennia geleden te horen kreeg dat iedereen door nieuwe vormen van technologie minder zou gaan werken. “Mij werd verteld dat ik me moest voorbereiden op hoe ik al die vrije tijd zou gaan indelen. Nu moeten we erkennen: de werkdruk is alleen maar aan het groeien.”

Vingervlugheid
Over tijd gesproken. Een collega onderbreekt de maatschappijkritiek en merkt terecht op: “We praten nu steeds over politiek, economie en maatschappij. Het voelt haast frivool als ik u nu iets over uw film en het daadwerkelijke regisseren ervan zou vragen.” Loach barst in lachen uit. “Integendeel! Voor mij kan het één bijna niet zonder het ander bestaan. Het is immers een essentieel onderdeel van wat we doen.”

Zo verandert de politieke masterclass op het einde van  ons interview toch nog even in een filmgesprek. Bij de beste Ken Loach-films voelt het alsof je niet eens naar een film kijkt, merkt diezelfde collega op. Hoe doet Loach dat? “Dat draait allemaal om techniek. Dit is een persoonlijke voorkeur, maar wanneer ik merk hoe mooi een shot is, ben ik uit de film. Wat wij proberen te bereiken is het elimineren van alle aanwijzigingen dat je naar een film kijkt. Inmiddels hebben Paul en ik een vingervlugheid ontwikkeld waardoor we behoorlijk dicht bij ons doel kunnen komen. De film is nu hooguit het topje van de ijsberg, daaronder zitten de verhalen, de problemen, de misstanden en de politieke theorieën die de film dragen.”

Verzet
Nog een laatste vraag, ergens tussen film en politiek in: geloven Loach en Laverty dat hun films voor de maatschappelijke verandering kunnen zorgen die ze willen zien? “Met films als I, Daniel Blake hebben we een daadwerkelijke, zij het kleine impact gemaakt”, stelt Laverty. “We hebben een voor velen onzichtbaar politiek probleem zichtbaar gemaakt. Wij zien echter ook in dat de overheid geen jota is veranderd in de manier waarop ze omgaan met de armen en de kwetsbaardere groepen. Honger is nog steeds een wapen dat tegen de onderklasse wordt gebruikt.”

Loach valt hem bij: “We hebben niet de illusie dat onze films tot verandering leiden. Ik maak ze al meer dan vijftig jaar en wat heeft dat opgeleverd? Ik kan het niet vaak genoeg vertellen, maar wie verandering wil zien, moet de oppositie steunen. Help met het opbouwen van politiek verzet. Rechtse politiek gaat namelijk niet van koers wijzigen door zielige verhaaltjes. Weerstand tegen verandering zit in hun vorm van politiek ingebouwd. Natuurlijk zijn deze films nodig, maar vergeet nooit het belang van politieke organisatie.”