Kaouther Ben Hania over Four Daughters

Een moeder, twee dochters en een tragische familiegeschiedenis. Kaouther Ben Hania brengt ze in een leeg hotel samen met een kleine filmcrew en vier acteurs, en er ontstaat magie. Hoe? “Ik onderbreek de opname nooit.”

De carrière van Kaouther Ben Hania zit in de lift: 2024 is voor de Tunesische regisseur het jaar van haar tweede Oscar-nominatie (de eerste was in 2021 voor haar speelfilm The Man Who Sold His Skin). En dat was slechts de afsluiter van een seizoen vol prestigieuze prijzen, dat in mei 2023 was begonnen met de toekenning van de documentaireprijs L’Œil d’Or in Cannes.

Met behulp van acteurs, een doeltreffend eenvoudig set design en het geduldige oog van de camera duikt Four Daughters in de geschiedenis van een geheel uit vrouwen samengesteld eenoudergezin, waarvan de twee oudste dochters in de greep komen van het islamitisch extremisme. Ben Hania puurt daaruit fascinerend en eindeloos gelaagd drama, waarin feitelijke gebeurtenis en emotionele herinnering, transformatie en projectie over en weer op elkaar inwerken.

Eind januari beleefde Four Daughters op IFFR zijn Nederlandse première in aanwezigheid van de regisseur. Tijdens het zaalgesprek na afloop van de première werd door een bezoeker opgemerkt dat de vorm die Ben Hania hanteert om licht te werpen op de familiegeschiedenis erg lijkt op een methode die in de therapeutische wereld wordt gebruikt. In het gesprek dat ik een dag later met haar heb, komen we daarop terug. “Dat therapeutische aspect van wat we aan het doen waren, ontdekte ik terwijl we filmden”, vertelt Ben Hania. “Ik ben geen therapeut, maar de menselijke natuur is mijn werkterrein als regisseur en scenarist – niet uit klinisch, maar uit artistiek oogpunt.”

Als ik haar vraag of die onverwacht therapeutische uitwerking ook extra druk legde op de hele onderneming, antwoordt ze op haar karakteristiek hartelijke toon: “Alles was eng aan deze film – ik bedoel: ik ben altijd bang als ik een film aan het maken ben, en bij deze helemaal, aangezien het gaat om het leven van mensen, om hun verhaal, en omdat het heel experimenteel is. Dat gaat gepaard met heel veel twijfels over wat ik aan het doen ben, of het de moeite waard is en of het publiek gaat begrijpen wat ik doe.”

Twijfels die in Rotterdam opnieuw ongegrond bleken: Four Daughters werd tweede in de publiekspoll van het festival. Wat nog maar eens bewijst dat een experimentele aanpak juist voor een uitermate toegankelijke kijkervaring kan zorgen.

U werkte al langer aan een meer conventionele documentaire over dit gezin. “Heel wat jaren. Aan het eind van 2017 had ik, met tussenpozen, twee jaar gefilmd, maar ik was niet erg overtuigd dat daar wat in zat. Nadat ik The Man Who Sold His Skin had gemaakt, ben ik in 2019 weer naar dit project teruggekeerd. Ik was tot het inzicht gekomen dat ik, om hun verhaal te kunnen vertellen, naar het verleden van deze familie moest gaan. Er waren geen homevideo’s of andere documenten, dus ging ik erover nadenken hoe acteurs dit verhaal tot leven konden brengen.”

Toch is het nog iets anders om de gezinsleden zelf daar zo’n grote rol in te geven. “Maar het was hun eigen verhaal. En zij zijn de vertellers; we deden het samen. Ik vertelde hen ook alles – als ik twijfelde, als ik vastliep of als ik een nieuw idee had. Het was een heel collaboratief creatief proces.”

Het fascineert me dat zo’n collaboratieve werkwijze zulke gecureerde beelden oplevert. “Bijzonder aan deze documentaire is, dat ik een realiteit film die daarbuiten niet bestaat. Ik creëer die realiteit met enscenering. En omdat het al heel introspectief, intiem en gevoelig is, moest ik erover nadenken hoe ik een veilige ruimte kon scheppen waar de personages en acteurs in alle vrijheid hun dialoog voor de camera konden laten ontstaan, maar ook een ruimte waar ik de sfeer, de kleuren, de mise-en-scène kon bepalen waarbinnen dat gebeurt. Het was chaotisch, maar ook gecontroleerd.”

Het voelt inderdaad of wat we zien op dat moment ontstaat, maar het valt ook steeds precies op de juiste plek in het kader. Hoe deed u dat? “Ik onderbreek de opname nooit. Als een bepaalde beeldhoek me niet beviel vroeg ik de camerapersoon om naar een andere positie te bewegen, terwijl de camera doordraaide – meestal filmden we met twee camera’s tegelijk. Shots duurden makkelijk een uur of langer.”

Door de esthetische locatie en de styling van de acteurs duurde het wel een tijdje voordat ik begreep uit welke armoede dit gezin komt. “We filmden in een hotel, omdat het praktisch was om alles op één plek op te nemen. Maar het is een heel goedkoop hotel en ik koos het juist omdat het bepaalde details heeft die je ook terugvindt in de huizen van de arbeidersklasse, de keramische tegels bijvoorbeeld. Dat het er mooi uitziet, komt omdat ik het zo film.”

Het doet iets met Olfa en haar dochters om hun eigen leven op deze set terug te zien als een reeks filmscènes. “Het eerste wat de dochters tegen me zeiden toen ze de film zagen was: ‘Dank je dat je ons onze stem hebt gegeven!’ Ze waren er zelf verrast over te ontdekken dat ze een verhaal te vertellen hadden, een verhaal dat werd gehoord.”

Dat zie je eigenlijk tijdens het maken van de film al gebeuren, dat het ze optilt. “O ja, ze genoten enorm van het proces. Het was een emotionele achtbaanrit, maar het was voor hen precies zoals je het ook in de film hebt gezien, als Eya [de jongste dochter; SK] er tijdens een pijnlijke scène op aandringt door te gaan: ‘Deze scène heb ik nodig, ik moet dit vertellen.’”

Haar tegenspeler, die haar stiefvader speelt, is vlak daarvoor van de set gelopen. Wat gebeurde daar precies? “Ik was me ervan bewust dat deze film ook voor de acteurs niet makkelijk zou zijn. Zij zijn gewend dat ze te maken hebben met een script en met een regisseur, niet met echte mensen die hen over hun leven vertellen. Dus ze zaten al buiten hun comfortzone, en de acteur in deze scène kreeg te maken met een realiteit die hem het gevoel gaf dat er in zijn plaats eerder een therapeut nodig was. Hij kende de meisjes niet en wist niet dat ze al een heel therapietraject achter de rug hadden.”

Ook voor Hend Sabri, die in sommige scènes de rol van Olfa speelt, is het zichtbaar een enerverende belevenis. Ze maakt aan het begin van de film nog een punt van haar professionele distantie, maar ze raakt gaandeweg steeds meer emotioneel betrokken. “Beetje bij beetje zie je die grens tussen haar als acteur en als persoon in relatie tot Olfa vervagen. De film gaat over Olfa’s dochters, maar ook over wat het betekent om acteur te zijn, of om de realiteit te filmen; die lagen zitten er allemaal in.
“Hend Sabri is een filmster die in de regio heel bekend is om haar rollen in commerciële Egyptische producties en haar werk voor televisie, al speelt ze ook in onafhankelijke films – maar dit was, zo vertelde ze me zelf, de kleinste crew waarmee ze ooit had gewerkt. Haar belangrijkste motivatie om mee te doen was de mogelijkheid om te experimenteren met iets dat ver afstond van wat ze gewend is te doen. Elke dag dat ze op de set arriveerde, kwam ze naar me toe en vroeg: ‘Wat ís dit voor film?’”