Juliano Dornelles over Bacurau

‘Voor één keer zijn de Amerikanen in een film de bad guys’

Kleber Mendonça Filho en Juliano Dornelles.

Kleine kans dat we dit jaar een fascinerendere genremix tegenkomen dan Bacurau. De Braziliaanse film is western, horror en sociaal drama ineen. En bovenal een bijtend sociaal en politiek commentaar. Coscenarist en -regisseur Juliano Dornelles: “Je ziet iets waarover je kunt nadenken zonder je verbeelding in te perken.”

Het is onmogelijk om het in een gesprek met een Braziliaanse filmmaker niet over het regime van president Bolsonaro te hebben. Dat is nu zo, en het was toen Juliano Dornelles begin dit jaar het filmfestival van Rotterdam bezocht niet anders. Dat was voor de coronacrisis, door Bolsonaro aanvankelijk “een simpel griepje” en “een fantasieverhaal” genoemd. Die gekte bij de president moest nog komen, maar er was genoeg andere waanzin in Bolsonaro’s regime die de Brazilianen van hun stoel deed vallen. Zo citeerde de Braziliaanse minister van Cultuur Roberto Alvim begin dit jaar in een videospeech bijna letterlijk een alinea uit een toespraak van Joseph Goebbels. In navolging van de nazi-propagandist vond de Braziliaanse cultuurminister dat kunst ‘heroïsch en nationaal’ moet zijn. Dat was zelfs voor Bolsonaro een brug te ver en hij ontsloeg de minister.

Als ik het incident noem, reageert Dornelles met een vermoeide blik. “Dit is het land waarin wij Brazilianen nu leven. Het is moeilijk uit te leggen aan Europeanen wat er in mijn land aan de hand is. Russen begrijpen het wel meteen. Ik sprak Sergei Loznitsa [maker van Maidan en Donbass, JvdB] en die zag direct de overeenkomst met Rusland.” Met een flauw glimlachje: “We zijn in Brazilië met ruim tweehonderd miljoen mensen. Niet iedereen citeert elke dag Goebbels.”

Potpourri
Straks meer over de ontspoorde situatie in Brazilië, waarover Bacurau veel te melden heeft. De film volgt een volwassen kleindochter, die voor de begrafenis van haar oma terugkeert naar haar geboortedorp Bacurau. Het gegeven doet een keurig arthousedrama vermoeden over terugkeer naar je familiewortels, het verglijden van de tijd en de tegenstelling tussen stad en platteland.

Dat Bacurau niet zo’n film wordt, beseffen we al vroeg in de film als blijkt dat het dorp op geen enkel navigatiesysteem is te vinden. Het is de opmaat voor bizarre ontwikkelingen, waarin bewapende Amerikaanse toeristen een grote rol spelen. Meer moeten we niet zeggen over de potpourri van western, horror en sociaal drama. De film had daarmee makkelijk een gratuite en lollig cinefiel onderonsje kunnen worden, maar overstijgt dat door zijn bijtende politieke en sociale commentaar.

Bacurau lijkt te zijn gemaakt als een reactie op de Braziliaanse actualiteit, maar dat is niet het geval. De film is een gezamenlijk project van de vrienden Kleber Mendonça Filho (Neighbouring Sounds, 2012; Aquarius, 2016), en Dornelles, de production designer van Klebers films. De eerste ideeën over Bacurau ontstonden tien jaar geleden al, zegt Dornelles. “We schreven invallen op en vulden die in de loop van de jaren aan met nieuwe ideeën. Die konden zich voordoen als we bijvoorbeeld een interessante film hadden gezien of als een parlementslid iets opmerkelijks had gezegd. Nee, we dachten nooit dat deze ideeën het niet tot film zouden brengen. De ontwikkeling was een lang maar organisch proces.”

Parfum
Dat Bacurau geen standaard arthousefilm zou worden, stond voor de makers vanaf het begin vast. “We wilden iets anders maken. Gewoon omdat het kon en omdat we dachten dat een ander soort film interessant kan zijn. We houden beiden van genrefilms en wilden daarmee iets doen.”

Het verklaart de verwijzingen in Bacurau naar genrefilms en de makers ervan. Zo heet een school in de film João Carpenteiro, een verwijzing naar John Carpenter, een grote held van Kleber en Dornelles. “We hadden het altijd over hem.”

Op de vraag wat er zo geweldig is aan de films van Carpenter, kijkt Dornelles met een blik of hij het in Keulen hoort donderen. “Wat er zo geweldig aan is!? Veel! Ten eerste is Carpenter altijd straight to the point. Zijn narratief is altijd helder. En hij gebruikt geen parfum: het gaat hem om het verhaal dat hij objectief vertelt. Veel filmmakers stoppen hun film vol poëzie. Ik houd er niet van. Begrijp me goed: in Carpenters films zit ook veel poëzie, maar niet opzichtig. En wat ik heel belangrijk vind is dat je zijn films echt vóélt. Ze jagen je angst aan. Dat films dat kunnen is eigenlijk ongelofelijk. Je ziet iets dat niet echt is en toch ben je doodsbang. Dat is voor mij het geweldigste vermogen van cinema.”

Armste regio
Terug naar Bacurau, dat niet alleen cinefiele verwijzingen bevat, maar ook naar het Braziliaanse slavernijverleden verwijst. In het dorp Bacarau leven zwarte en witte mensen naast elkaar, maar het oorspronkelijke idee was om er alleen zwarte mensen te laten wonen, zegt Dornelles. “Dat zou verwijzen naar de quilombos, gemeenschappen van gevluchte slaven die zich verborgen hielden. Sommige quilombos groeiden later uit tot steden, waarin ook witte mensen kwamen wonen. Die mengeling is nu de realiteit in Brazilië. Daarom kozen we daar voor.”

Dat Bacurau zich afspeelt in het noordoosten van Brazilië zal niet iedere kijker meekrijgen, maar het is belangrijk voor de makers, die beiden in het noordoosten in de stad Recife wonen. Dat er de laatste jaren veel films worden gemaakt in deze regio heeft meerdere redenen, zegt Dornelles. “Eentje is dat in de Lula-jaren [Lula da Silva, van 2003 tot en met 2010 president, JvdB] de cultuursubsidies werden gedecentraliseerd. Tot die tijd gingen die vooral naar de zuidoostelijke regio met São Paolo als zwaartepunt. Maar er is ook een culturele verklaring. Het noordoosten heeft een rijke culturele traditie met veel belangrijke schrijvers. De Portugese koloniale bezetting begon hier. Het was ooit een rijke streek maar door een aantal factoren werd het later de armste regio.”

Sinds enige tijd constateert Dornelles een nieuw verschijnsel in de regio. “Traditioneel vertrokken altijd veel mensen uit deze streek om in São Paulo te gaan werken, maar nu zie je een tegengestelde beweging. Mensen keren terug naar het noordoosten. Niet voor werk, maar om het politieke klimaat. São Paolo wordt steeds homofober en racistischer. Mensen op straat voelen zich daarin aangemoedigd door de president.”

Militaire dictatuur
Bacurau wordt bevolkt door dorpelingen die armoede delen, maar ook een groot gemeenschapsgevoel. Mensen die niet angstig wegkruipen bij gevaar, maar zich samen verdedigen. Dat in het dorp het gevaar van Amerikaanse toeristen komt, is een grap met een serieuze lading. Dornelles, lachend: “Voor één keer zijn de Amerikanen in een film de bad guys. Filmkijkers zijn dat niet gewend en hebben zoiets van: What the fuck!.”

Dornelles heeft er geen probleem mee als de film wordt gezien als een aanklacht tegen Amerikaans imperialisme. “Natuurlijk hebben we het daarover gehad tijdens het maken. Hij gaat nu eenmaal over een invasie.” Maar er zijn meer interpretaties mogelijk, zegt hij. “De film is ook een klassieke western en gaat ook over geschiedenis. Dat vind ik geweldig. Je ziet iets waarover je kunt nadenken zonder je verbeelding in te perken.”

Dornelles ontkent dat de nachtmerrie die de inwoners van Bacurau overvalt een directe metafoor is voor de huidige Braziliaanse politieke situatie, maar hij vreest het regime van Bolsonaro. Dat de president een bewonderaar is van de militaire dictatuur in Brazilië tussen 1964 en 1985 maakt hem meer dan ongerust. “Mijn vader was een communist en vocht in de jaren zeventig als een guerrilla tegen de militaire dictatuur. Hij is opgepakt, werd gemarteld en heeft tien jaar in de gevangenis gezeten. Tegen mij als kleine jongen zei hij altijd dat de mensheid niet levensvatbaar is. Dat ben ik nooit vergeten.”

Sinds de première van de film op het filmfestival van Cannes in 2019 reisde Dornelles met Bacurau de hele wereld over. “Dat was uitputtend maar ook fijn, want het is belangrijk om buiten dat idiote systeem in Brazilië te zijn. Ik vermijd het lezen van veel nieuws want ik word er ziek van. Echt ziek in mijn lichaam. We dealen in Brazilië op dit moment met echte shit. Voor het eerst in mijn leven denk ik er serieus over om met mijn vrouw en kind ergens anders te gaan leven.”

Inmiddels, bijna vijf maanden nadat dit interview plaatsvond, woont Dornelles nog steeds in Recife. Op Twitter ventileert hij geregeld luid en duidelijk zijn mening over het regime van Bolsonaro: ‘Deze hele genocidebende bestaat uit akelige mensen, die eruit zien als Dick Tracy-schurken.’