Haifaa Al-Mansour over The Perfect Candidate

Haar speelfilmdebuut Wadjda (2012) moest ze illegaal opnemen in Saoedi-Arabië. Haifaa Al-Mansour werd zo de eerste vrouwelijke speelfilmregisseur in het Koninkrijk. Inmiddels is ze een van de belangrijkste regisseur in dit snel veranderende land. Haar nieuwste film The Perfect Candidate, over een vrouwelijke dokter die de politiek in gaat, viert de progressieve weg die Saoedi-Arabië inmiddels lijkt in te slaan. Al-Mansour: “Investeren in kunst, in muziek en in film is altijd de juiste beslissing.”

Tot aan 2018 gold in Saoedi-Arabië vijfendertig jaar lang een verbod op bioscopen. Film werd er als onislamitisch beschouwd en een steeds conservatiever politiek klimaat zorgde er in de jaren tachtig voor dat elke bioscoop zo zijn deuren moest sluiten. Film kijken deed je op televisie, via VHS, dvd of satelliet, of meer recentelijk online via YouTube en obscuurdere streamingsites. Alleen de meer welgestelde jongeren konden over grenzen hoppen om in andere landen van film op het grote doek te genieten. “Cinematoerisme”, werd dat genoemd.

Alsnog zijn er de afgelopen jaren aardig wat films binnen de grenzen van het koninkrijk gemaakt, meestal met internationaal of privaat geld en uiteraard gedraaid onder de radar van de staat. Wadjda (2012) is een van de meest toonaangevende voorbeelden van deze clandestiene Saoedische filmcultuur. Dit speelfilmdebuut van Haifaa Al-Mansour was bovendien de eerste lange speelfilm die er door een vrouw werd geregisseerd. In sociaalrealistische stijl toont Al-Mansour een meisje dat stiekem mee wilt doen met een Koran-voorleeswedstrijd om genoeg geld te verdienen om een prachtige fiets te kunnen aanschaffen. Het punt is: die voorleeswedstrijden zijn eigenlijk alleen voor jongetjes en vrouwen horen ook niet op een fiets.

De illegaal gedraaide film wees het conservatieve land een nieuwe, emancipatoire weg, richting een maatschappij waarin mannen en vrouwen elkaars gelijken zijn. Om maar aan te geven hoe ongelijk mannen en vrouwen in Saoedi-Arabië konden zijn: in 2018 mochten vrouwen er zelf nog geen auto rijden. Toen Wadjda werd gemaakt mochten vrouwen pas net onder begeleiding van mannen zelf op de fiets stappen.

Wadjda werd in eigen land niet vertoond, maar ging de wereld over via filmfestivals. Zo brak Al-Mansour door in het Westen. In 2017 schreef en regisseerde ze de biografie Mary Shelley, een coproductie tussen het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Luxemburg en de Verenigde Staten. Daarna werd ze gevraagd voor films en series van onder andere Netflix en Amazon. Met The Perfect Candidate keert ze terug naar Saoedi-Arabië, waar een nieuw tijdperk lijkt ingegaan. Al-Mansours tweede speelfilm in het koninkrijk is een van de eerste films die mede is gefinancierd door het kersverse Saoedische Film Fonds. Dat het scenario, over een vrouwelijke arts die zoveel discriminatie meemaakt dat ze voor een politieke carrière kiest om het glazen plafond voor andere vrouwen te doorbreken, door de staat werd goedgekeurd zegt iets over deze relatief meer progressieve cultuur.

Echt kritisch op Saoedi-Arabië is The Perfect Candidate overigens bepaald niet. Maar Al-Mansour laat wel knap zien hoe diep conservatisme verankerd kan raken in een cultuur. De film reflecteert niet alleen op het politieke traject van dokter Maryam Alsafan (Mila Al Zahrani), die steun krijgt van haar zussen, maar ook op de worstelingen van haar vader, een muzikant die op het conservatieve platteland zijn publiek verloren lijkt te hebben aan religieuze dogma’s. Het hoopgevende verhaal van een vrouw die voor verandering vecht anticipeert zo op een progressiever Saoedi-Arabië waarin gedanst en gezongen wordt en waarin vrouwen en mannen van dezelfde vrijheden mogen genieten. Op het filmfestival van Venetië in 2019 schetste Al-Mansour de context waarin we haar nieuwste film kunnen duiden.

In 2018 werd in Saoedi-Arabië een verbod op het maken en vertonen van films opgeheven. U maakte Wadjda onder die restricties, nu kon u The Perfect Candidate in een totaal ander klimaat maken. Voelt u zich veiliger? Loopt u nog risico als u nu dit soort films maakt? “Risico loop ik niet meer, gelukkig. Sinds Wadjda is er veel veranderd. Toen kregen we bijna geen toegang tot locaties om te draaien en wilden veel mensen niet op film verschijnen. Nu worden we zelfs in de afgelegen, conservatievere regio’s van Saoedi-Arabië voor filmopnames ontvangen door de burgermeester. Zij zien inmiddels ook dat we het land letterlijk op de kaart zetten. Veel van de belangrijke posities in de crew worden nu nog door buitenlanders bezet, omdat er hier praktisch geen formele training in filmmaken heeft plaatsgevonden. Maar de rest van mijn crew is wel lokaal en leert op deze manier het vak. Het voelt als een internationale uitwisseling; we dragen bij aan een groter gesprek.”

The Perfect Candidate is onder andere gefinancierd door het onlangs opgerichte filmfonds van Saoedi-Arabië. Hoe ziet het klimaat er daar nu uit voor filmmakers? “Het fonds werkt hetzelfde zoals in bijvoorbeeld Duitsland of Nederland. Je doet een aanvraag op basis van een plan of een script en krijgt geld toegekend als ze er waarde in zien. Ik was ontzettend nerveus toen ik mijn aanvraag deed met dit verhaal over een jonge vrouw die de politiek ingaat. Ik verwachtte dat het te progressief zou zijn, maar ze hebben het goedgekeurd. Nu ben ik stiekem benieuwd of ze het scenario überhaupt wel gelezen hebben.”

Denk je dat Saoedi-Arabië op deze manier naar de buitenwereld een betere kant van zichzelf wil presenteren? “Oh, zeker weten. Hoe je dat moet interpreteren is lastig, maar investeren in kunst, in muziek en in film is altijd de juiste beslissing. Het is noodzakelijk dat we het conservatieve klimaat van Saoedi-Arabië veranderen. We lopen achter op politiek, religieus en cultureel vlak. Langzaamaan bouwen we nu iets op en dat betekent veel voor de bevolking.”

Filmcultuur in Saoedi-Arabië speelde zich voor 2018 vooral af op het internet of via televisie. Ziet u al grote veranderingen nu er bioscopen, filmfestivals en filmmakers bij zijn gekomen? “Absoluut. In het westen klaagt men over de dood van cinema door de komst van streamingdiensten. Hier gebeurt eigenlijk het tegenovergestelde. We hebben hier twintig miljoen jonge mensen voor wie cinema gloednieuw is. Ze hebben hun hele leven televisie gekeken en mogen nu voor het eerst in eigen land films zien op het grote doek. Het enige dat we missen zijn genoeg Saoedische films. Er komt een nieuwe generatie aan die nu alleen nog kortjes heeft gedraaid, dus het krijgt wel vorm, maar we staan eigenlijk nog in de startblokken.”

Hoe viert u nu de nieuwe mogelijkheden die u als filmmaker in Saoedi-Arabië hebt gekregen, terwijl u toch ook nog kritisch blijft? “Je probeert er omheen te dansen. Ik ben me er erg bewust van dat ik voorzichtig moet zijn. Ik probeer de grens elke keer een beetje te verleggen. Wat ik nu belangrijk vindt is dat een groter publiek zich kan scharen achter dit krachtige vrouwelijke hoofdpersonage. In film, ook uit omringende landen als Egypte, zijn we niet gewend om een vrouw de leiding te zien nemen. Dat we nu de reis van Maryam kunnen volgen is heel belangrijk voor me.”

U laat tegelijkertijd ook zien hoe muzikale tradities verloren dreigen te gaan. Hoe belangrijk was het voor u om het artistieke erfgoed van Saoedi-Arabië te laten zien? “Dat was inderdaad een van de andere belangrijke punten die ik met deze film wilde maken. Ik ben opgegroeid met deze muziek en wil het met de hele wereld delen. Ik heb een muzikant waar ik al van jongs af aan fan van ben talloze brieven gestuurd en gesmeekt om een nummer van hem te mogen opnemen in de film. Dat is gelukt en ik ben er dolblij mee.”

Die connectie met muziek staat op scherp in de film. Mensen voelen een soort schaamte als ze in het openbaar met muziek bezig zijn. Is dat weer aan het veranderen? “Zeker weten, vooral bij jongeren. Ik ben samen met mijn cameraman naar een concert geweest en de energie daar was onbeschrijfelijk. Die energie is zo belangrijk. Als jongeren niets hebben om van te genieten zijn ze veel vatbaarder voor partijen als ISIS. Laat ze dus dansen! Laat ze plezier hebben! Laat ze naar een concert gaan, of naar de bioscoop en laat ze verliefd worden op elkaar! Al die energie moeten we nu gaan cultiveren.”