Venetië 2022

Wat voor een planeet laten we achter voor de volgende generatie? Tijdens de 79e editie van het filmfestival van Venetië kwam het beklemmende gevoel naar boven dat we onze kinderen verdoemen tot een wereld die niet meer te redden valt.

In Alejandro G. Iñárritu’s Bardo (False Chronicle of a Handful of Truths) wil een pasgeboren baby terug de baarmoeder in kruipen, omdat de wereld “too fucked up” is.

Opvallend veel andere films van het 79ste filmfestival van Venetië leken zich terdege bewust van de erbarmelijke staat van onze planeet en hoe we een nieuwe generatie teleurstellen en belasten met de spoken uit ons verleden.

Nalatenschap van fascisme
Zo plaatste Mark Cousins het festival op de eerste dag al in een grimmige, maar urgente context met zijn documentaire The March on Rome, waarin de criticus en filmmaker met archiefmateriaal en een lyrische voice-over reflecteert op honderd jaar fascisme. Heel bewust roept Cousins het gevoel op dat de geest van het fascisme nog over de wereld waart. Je ziet de nalatenschap ervan in het politieke ressentiment, de onrust op straat, de populisten die het publieke debat kapen. Op het filmfestival word je er elke dag aan herinnerd: het festivalhoofdkwartier – Palazzo del Casinò – is een pronkstuk van de fascistische architectuur en een reminder dat dit festival in 1932 is opgericht door de fascistische minister van financiën Giuseppe Volpi (naar wie bovendien een van de filmzalen en de twee acteerprijzen zijn vernoemd).

Dat was toen. Maar ook nu lijkt de wereld weer op een kruitvat dat wacht op een aangestoken lont. Geen enkele film wist dat zo sterk te verbeelden als Athena, de explosieve derde speelfilm van Romain Gavras die nu op Netflix staat. Als geen ander vangt Gavras de politieke spanning die in Frankrijk in de lucht hangt; hij maakt er een grootse speelfilm van die La haine (1995) bijna braaf doet lijken.

In een onvergetelijke openingsscène, schijnbaar opgenomen in één onafgebroken shot, wordt een persconferentie van de Franse politie bruut verstoord door een molotovcocktail, waarna het politiestation wordt beroofd door jongens uit de buitenwijk. Moeiteloos schakelt de film tussen twee hoofdpersonages, broers die aan tegengestelde kanten van de wet staan: de één een soldaat, de ander de jonge rebel die misschien wel de nieuwe revolutie gaat leiden. Wat de tegenover elkaar opgestelde broers met elkaar delen is het verlies van hun jongste broertje, die op video is vermoord door mannen in uniform en zo de laatste druppel is geworden in de politieke snelkookpan van Frankrijk.

De naam van de film doet al vermoeden dat Athena een Griekse tragedie van epische proporties is. Gavras is attent genoeg om ook het meest tragische personage een plek te geven: de moeder van de jongens die gedurende één dag van steeds meer van haar kinderen afscheid moet nemen. In een wereld waar geen kind geboren wil worden zijn zulke moeders zowel slachtoffer als dader. Ze verdoemen hun kinderen tot een onzeker leven vol trauma en pijn, terwijl ze hen daar tegelijkertijd tegen willen beschermen.

Moederschap
De beste film van het festival ging het meest eloquent en diepgravend met die paradox om. Met totale controle over vorm en inhoud verbeeldt Alice Diop in Saint Omer het proces tegen Laurency Coly (Guslagie Malanga), een Senegalese vrouw die haar pasgeboren dochter verdronk in zee. De film, onlangs geselecteerd als de Franse Oscar-inzending, is gebaseerd op een waargebeurd verhaal dat de regisseur nauw aan het hart ging. Voor de vlijmscherpe fictie – minimalistisch in opzet, maar groots in uitwerking – is dit proces dan ook een vehikel om pijnlijke thema’s aan te snijden over ras en racisme, migratie en diaspora, misogynie en moederschap, liefde en lijden.

Auteur en kunstenaar Kayije Kagame speelt Rama, een schrijver die als toeschouwer observeert wat het proces met Coly doet. De enigmatische vrouw en haar haast onvatbare daad roepen allerlei ongrijpbare geesten uit Rama’s eigen verleden op – vragen rond oorsprong en opvoeding en of ze zelf geliefd en gewenst was door haar moeder. Tegelijkertijd zet het proces haar op een onzeker pad richting haar eigen aanstaande moederschap.

De rijke inhoud van Saint Omer blijkt vrijwel alle andere belangrijke werken op deze editie van Venetië met elkaar in contact te brengen. Van de baby die aan het begin van Bardo terug in de baarmoeder wil kruipen tot het kind dat maar niet wil komen in Les enfants des autres; van het vrouwelijk genie als monster in Tár tot de metafysische moederschap-horror van Joanna Hoggs The Eternal Daughter; van de afgestoten zus en de vervreemde moeder in Laura Poitras’ All the Beauty and the Bloodshed tot de verloren zoon in The Son. Dit zijn films over het vaak onzekere proces van overdracht, van wat je zelf hebt geërfd en geleerd van je voorgangers en wat je doorgeeft aan een volgende generatie. Zie ook: Bones and All, waarin kannibalisme erfelijk is; en The Whale, waarin een stervende man met een eetstoornis dingen eindelijk recht wil zetten met zijn van hem vervreemde dochter. En natuurlijk ook Blonde, over het bewogen leven van Norma Jeane Mortenson die een poging tot infanticide overleeft en wordt opgeslokt door haar bekendere persona: het monster Marilyn Monroe.

Persoonlijk en politiek
Het is opvallend hoe klein en intiem de meeste films zijn, alsof we als collectief de politieke arena hebben verruild voor het persoonlijke en familiaire. Tegelijkertijd benadrukken al deze films hoe politiek het persoonlijke kan zijn. Dat is natuurlijk een bourgeois cliché, maar als de wereld om je heen in de fik staat, dan lijkt het inderdaad alsof je alleen nog maar controle hebt over wat er in je eigen huiskamer gebeurt.

De onverwachte Gouden Leeuw-winnaar All the Beauty and the Bloodshed doorgrondt heel scherp hoe die twee arena’s altijd met elkaar in contact blijven. De documentaire van Laura Poitras, die eerder Oscar-winnaar Citizenfour (2014) maakte en in november 2022 eregast is op IDFA, is tegelijk een intiem portret van Nan Goldin en een essayistische aanklacht tegen de roemruchte Sackler-familie. Die familie spekt de kassen van musea met hun vermogen dat ze verdienen in de sinistere farmaceutische industrie, over de ruggen van ontelbare aan pillen verslaafde burgers.

Voor Citizenfour wist Poitras dichter bij NSA-klokkenluider Edward Snowden te komen dan wie ook. In het geval van Nan Goldin schept ze een bijzonder gelaagd beeld van een gepijnigde kunstenaar en een gedreven activist. Wat de film vooral goed laat zien is hoe de fotografie en het activisme van Goldin zijn voortgevloeid uit haar eigen jeugd en haar observaties over de problematische verhouding tussen haar moeder en zus. Mede uit die traumatische kiem kon een complex en gemotiveerd mens groeien, die het aandurfde het op te nemen tegen de grootste musea ter wereld en het kapitaal van de Sacklers. Juist in dat trauma schuilde voor haar ook het vermogen tot troost en moed.

Apotheose
Het idee dat je het gevaar in de wereld moet opzoeken om het te trotseren werd het meest aangrijpend in beeld gebracht door de Iraanse regisseur Jafar Panahi. Zijn nieuwste film No Bears draaide tegen het einde van het festival en voelde als een logische apotheose van alles waar Venetië dit jaar om draaide.

Panahi ging in Iran onlangs voor zes jaar de gevangenis in wegens ‘propaganda tegen het systeem’, een verbijsterende en schandalige straf voor, zoals collega Jos van der Burg Panahi mooi karakteriseerde, ‘een van de meest zachtaardige regisseurs in de wereld’. No Bears is, zeker met die context in het achterhoofd, een extreem genereuze film die letterlijk en figuurlijk de grenzen opzoekt van waar Panahi als veroordeelde regisseur mee weg kan komen.

In een knap staaltje meta-filmen – een specialiteit van de regisseur, getuige zijn eerdere This Is Not a Film (2011) – speelt Panahi een regisseur die een film maakt over een Iraans stel dat via Turkije probeert te ontsnappen uit de houdgreep van Iran. Filmisch flirt Panahi, die voor zijn arrestatie al een reis- en filmverbod werd opgelegd, met wat hij in het echt niet mag doen. Via film waant hij zich even voorbij afgedwongen grenzen. In zijn eigen fictionele wereld mag hij spelen met de wetten die hem proberen in te perken. Het is een film als politieke daad. Eentje die de wereld een beetje beter probeert achter te laten voor de mensen om hem heen. De grootste tragedie is dat makers als deze toch het zwijgen wordt opgelegd.