IDFA 2020: Filmmaker talk Radiograph of a Family

In een Filmmaker Talk op IDFA vertelde de van oorsprong Iraanse regisseur Firouzeh Khosrovani over haar oeuvre en vooral haar nieuwe film Radiograph of a Family. “Verscheurde foto’s en een verscheurde familie, dat is het basisidee.”

De in Iran opgegroeide, maar inmiddels in Italië gevestigde Firouzeh Khosrovani begint haar nieuwe documentaire met de zin: ‘Moeder trouwde met een foto van mijn vader’. Grote kans dat dit je op het verkeerde been zet. Want Radiograph of a Family gaat niet over uithuwelijking en onderdrukte vrouwen. Wel over de tragiek van de tegenstelling tussen moderniteit en traditie, en hoe de religieuze Iraanse revolutie zowel de familie als het land in tweeën spleet. Het verhaal van haar ouders als metafoor voor Iran.

Hossein en Tayi, die de ouders van de filmmaker zouden worden, hadden elkaar in Iran wel degelijk eerder ontmoet en waren op slag verliefd geworden. Ook al kwam Hossein uit een seculiere familie en was Tayi traditioneel religieus opgevoed. De huwelijksceremonie in afwezigheid van Hossein was een noodsprong: hij studeerde in Zwitserland en kon geen vrij krijgen. De verwijdering kwam later.

Zo zijn er wel meer onverwachte wendingen en perspectieven in het verrassend creatief vormgegeven Radiograph of a Family, waarin het verhaal van Khosrovani’s ouders ook een verhaal is over Iran, voor en na de revolutie van 1979. “Ik heb die revolutie precies in het midden van de film geplaatst. In de eerste helft is het mijn vaders wereld, in de tweede helft neemt mijn moeder het over”, vertelt Khosrovani in het online nagesprek op IDFA, onder leiding van de Amerikaanse schrijver en documentairemaker Pamela Cohn.

Maar voordat Khosrovani’s aanpak aan de orde komt neemt Cohn, die overigens opvallend veel zelf aan het woord is, aan aanloopje via het eerdere werk van de regisseur. Films waarin het hedendaagse Iran, en vooral de rol van vrouwen daarin centraal staat. Wat dat laatste betreft is Rough Cut (2007) ongemakkelijk direct. De vertoonde clip laat zien hoe een vrouwelijke etalagepop met een zaag ruw van haar borsten wordt ontdaan. Volgens de strikte islamitische wet mochten mensen helemaal niet worden afgebeeld. Na de oorlog met Irak versoepelde dat enigszins. “Toen ik die geamputeerde poppen voor het eerst zag in een etalage in Teheran, zag ik dat als een metafoor voor de manier waarop ook de sluier vrouwen van hun vrouwelijkheid ontdoet”, vertelt Khosrovani. “Het was heel bizar maar uit artistiek oogpunt een interessant beeld.”

Rond diezelfde tijd was ze ook begonnen aan de opnamen voor Fest of Duty (2014), over jonge meisjes die op hun negende al ingewijd worden in de religieuze voorschriften die bij de overgang naar volwassenheid horen. “Maar ik vond dat nog niet genoeg voor een film. Acht jaar later zocht ik twee van die meisjes weer op. De een droeg toen de hijab, de ander niet. Toch zijn ze nog steeds dikke vrienden, maar ze komen uit heel verschillende families. Dat vond ik model staan voor de tegenstellingen in de samenleving.”

Na de vertoning van de clip merkt Cohn op dat beide meiden op hun eigen manier heel sterk zijn. De film toont een genuanceerd beeld; het is niet zwart-wit. “Als kind heb ik zelf gevoeld hoe de religieuze lessen je soms bang maken en zorgen dat je je schuldig voelt”, vertelt Khosrovani. “Ik kan die meisjes heel goed begrijpen. In zekere zin speelt die relatie tussen macht en individu, tussen censuur en zelfcensuur in al mijn films een rol.”

Waarna de overstap naar Radiograph of a Family, over Khosrovani’s eigen familie, snel gemaakt is. “De film is gebaseerd op herinneringen uit mijn kindertijd”, vertelt ze. “Het begon met de verscheurde foto’s. Ik was zeven toen de revolutie uitbrak. Na de revolutie ging mijn moeder in onze albums op zoek naar foto’s waar ze zonder sluier op stond en verscheurde die. Verscheurde foto’s en een verscheurde familie, dat is het basisidee. Ook de röntgenfoto van mijn moeders gebroken rug [na een val bij het skieën, LB] werd een metafoor voor de breuk in het gezin. Een scan van de familie, een scan van de geschiedenis. Zo ontstond de film als een assemblage van zulke elementen. Het laat zien hoe de revolutie in alle aspecten van ons leven binnendringt.”

Een prachtige illustratie daarvan is de scène met foto’s van Khosrovani als vrolijk lachend kind, terwijl ze vertelt hoe ze altijd luid begon te zingen als bij het avondeten de revolutie ter sprake kwam. “Ik voelde me zelf het dichtst bij mijn vader. Mijn moeder heeft nooit geprobeerd haar religie aan mij op te dringen.”

Een van die regelmatig terugkerende elementen in de film is een grote kamer in het ouderlijk huis waar de camera als een soort scanner langzaam doorheen rijdt. Met steeds nieuwe aanpassingen in de inrichting die heel precies uitgedacht zijn, vertelt Khosrovani. “Telkens zie je hoe er dingen anders zijn. Wanneer de islam binnendringt verandert de decoratie of verdwijnt een schilderij. De kamer heeft twee kanten, de ene kant vertegenwoordigt mijn vader, de andere kant is die van mijn moeder. Vóór de revolutie volgt de camera de blik van mijn vader, na de revolutie draait de camera om. Alsof de gebeurtenissen in de buitenwereld haar nu ook recht van spreken geven.”

Een opvallende keus is het gebruik van acteurs, niet allen voor de voice-over namens Khosrovani zelf, maar ook voor reconstructies van gesprekken tussen haar ouders. “Een traditionele vertelstem was natuurlijk het gemakkelijkst geweest. Maar omdat ik zelf pas in het midden van de film wordt geboren en ik toch alles in real time wilde laten spelen, dus geen flashbacks, kwam ik op het idee van die gefictionaliseerde dialogen. Sommige stammen uit mijn eigen herinneringen, andere situaties heb ik verzonnen, soms gebaseerd op archiefbeelden uit die tijd. Ik hou van dat super8-materiaal. Die structuur is net zo korrelig als het materiaal van herinneringen. Ik heb er twee jaar met veel plezier aan geschreven. De ene keer schreef ik eerst een tekst en ging dan zoeken naar beelden die erbij pasten; een andere keer liet ik me door archiefmateriaal leiden voor een dialoog.”

Cohn zegt verrast te zijn door de keuze van het archiefmateriaal, dat vaak beelden toont die we nog weinig zagen. Vaak ook met een lichte en vooral menselijke toets. Opvallend is inderdaad de zelfverzekerdheid die de massa’s gesluierde, maar enthousiast demonstrerende vrouwen uitstralen. En hun strijdbaarheid, wanneer ze zich op de militaire training storten. Kort na de revolutie brak de oorlog met Irak uit, die tot 1988 zou duren.

“Die beelden van de militaire training van vrouwen waren voor mij ook een verrassing”, vertelt Khosrovani. “Mijn moeder had er ook aan deelgenomen, maar we hadden er zelf geen beeld van. Maar in de archieven, officiëel en onofficiëel, zoals super8-films van vrienden, vond ik zoveel dat het nog heel moeilijk was om een keus te maken. Ik zocht inderdaad naar iets dat nog niet zo vaak te zien was geweest. Ik wilde bovendien de beelden voor zich laten spreken, geen film waarin de verteller alles uitlegt.”

Wanneer Cohn tenslotte vraagt wat haar nieuwste film op creatief gebied heeft losgemaakt, antwoordt Khosrovani dat juist het fictionaliseren haar heel goed is bevallen. Eerder in het gesprek vertelde ze al dat ze zelf zeven jaar oud was toen de revolutie uitbrak en hoe ze in de film eigenlijk niet ouder wilde worden, de herinnering aan die gelukkige tijd daarvoor wilde vasthouden. “In deze film heb ik heel bewust werkelijkheid en fictie naast elkaar gebruikt, ik wilde me niet druk maken over het genre. Die manier van verhalen vertellen wil ik bij mijn volgende films vasthouden, inshallah“, lacht ze.

Inderdaad maken juist die gefictionaliseerde dialogen dat Radiograph of a Family heel levensecht dichtbij komt. Misschien wel meer dan met een traditionelere vorm had gekund. “Zo heb ik zelf een werkelijkheid gecreëerd, en hier en daar gemanipuleerd en leemtes ingevuld, bijvoorbeeld als in de tweede helft de vader ontbreekt. Als we hem dan weer zien is hij ouder, dan zijn we plotseling terug in de echte tijd. Dat spel met tijd en verbeelding, het gebruiken van je fantasie om die taferelen te scheppen – nee, ik denk niet dat ik nog terug kan naar de klassieke documentaire.”

Radiograph of a Family is nog te zien op IDFA. De film is onderdeel van de IDFA-competitie voor lange documentaires en dingt ook mee naar de prijs voor creatief gebruik van archiefmateriaal.