Verslag eerste lezing This Is Film!

Wat is billijk?

Los Angeles Plays Itself

De komende maanden doet de Filmkrant verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een lezingenreeks met gastsprekers over het hergebruik van archiefmateriaal. In de eerste bijeenkomst sprak Claudy Op den Kamp over copyright en ‘fair use’.

Op woensdag 11 maart ging in Eye Filmmuseum de zesde editie van start van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice. In tegenstelling tot voorgaande edities is er dit jaar één overkoepelend thema: het recyclen, hergebruiken en remixen van archiefmateriaal. Zo zijn er bijeenkomsten over They Shall Not Grow Old (2018) van Peter Jackson, die archiefbeelden van de Eerste Wereldoorlog inkleurde en van geluid voorzag, en wordt de ‘Bits and Pieces’-collectie van Eye live geremixed door een VJ.

Over hoe dit copyright-technisch zit, ging de eerste bijeenkomst, met als gastspreker Claudy Op den Kamp, verbonden aan de Universiteit van Bournemouth. Zij schreef een boek over film en de copyrightproblematiek, The Greatest Films Never Seen: The Film Archive and the Copyright Smokescreen (AUP, 2018; geheel in de geest van haar betoog is het boek via open access te lezen). Ook is zij co-samensteller van een boek over intellectueel eigendom, A History of Intellectual Property in 50 Objects (2019).

Verweesde films
Toen Op den Kamp nog in het archief van Eye Filmmuseum werkte, raakte ze geïnteresseerd in rechtenkwesties rond de films uit het archief. Op sommige zit nog copyright en dat brengt complicaties met zich mee als je deze in het openbaar wilt vertonen; de rechten moeten worden geregeld. Van anderen is niet meer te achterhalen of er nog copyright op zit en wie dit dan heeft. Dit zijn zogenaamde ‘orphan films’, verweesde films, zoals de Nederlandse oorlogsfilm De overval (Paul Rotha, 1962, met Kees Brusse). Voor verweesde films is de laatste jaren meer aandacht, middels symposia (in mei weer in Amsterdam) en filmfestivals. En hoe zit het met de geheel uit archiefbeelden samengestelde films van Peter Delpeut, zoals Lyrisch nitraat (1990) en The Forbidden Quest (1993)? Mag dat zomaar? Haar interesse leidde tot een proefschrift, en bovengenoemd boek.

Intellectueel eigendom is een overkoepelende term voor drie begrippen, legt ze uit:

1) Copyright. Aan de hand van het voorbeeld van twee ruziënde families waarvan de zoon en dochter verliefd worden, legt Op den Kamp het verschil uit tussen een idee en de uitvoering van dit idee – de zogeheten idee/expressie dichotomie. Op het algemene idee zit geen copyright, wel op de versies/expressies van Shakespeare (Romeo & Juliet), Stephen Sondheim, Leonard Bernstein en Arthur Laurents (West Side Story) en op de creatie van de makers van de animatiefilm Gnomeo & Juliet (2011). Dat Shakespeare’s rechten al lang verlopen zijn en dat zijn werk nu in het publieke domein (public domain) zit, zal redelijk bekend zijn. De vuistregel is dat zeventig jaar na de dood van de auteur de rechten op zijn of haar werk vervallen. Dit kan echter per land/regio verschillen.

2) Patenten. Een uitvinder kan zijn/haar uitvinding registreren. Als de aanvraag goedgekeurd wordt, zit er een patentbescherming op van twintig jaar.

3) Trademarks. Merken zijn vaak beschermd via trademarks, zoals Chanel-tassen of Oreo-koekjes. Maar ook streekproducten zijn beschermd met trademarks, zoals Parmaham. Alleen ham uit Parma mag zo heten.

Ook vormgevers hebben rechten (‘design rights’) op bijvoorbeeld de specifieke vorm van hun lamp.

Er zijn daarnaast producten waarvan de precieze bereidingswijze of samenstelling beschermd zijn via de ‘trade secret’-bescherming, met Coca-Cola als ultieme voorbeeld. Had Coca-Cola zijn product gepatenteerd, dan zou het zijn geheime formule moeten openbaren. Het bedrijf verkoos daarom de ‘trade secret’.

Betamax
Hoewel er copyright op teksten, films en zelfs je eigen boodschappenlijstje zit, mogen anderen ze gebruiken. In de eerste plaats natuurlijk als jij ze de rechten geeft of ze overdraagt, maar ook in andere gevallen mogen makers delen uit een door copyright beschermd werk gebruiken. Hier komen we op het terrein van ‘fair use’ (‘billijk gebruik’ in het Nederlands, ofwel eerlijk gebruik). Onder bepaalde voorwaarden mag iedereen beelden of teksten van anderen gebruiken, zoals bijvoorbeeld in een lezing. YouTube staat vol clips die (volgens de makers) onder fair use vallen.

In 1984 was er de Betamax-zaak. Was de videorecorder van Sony een inbreuk op het copyright van filmstudio’s? Je kon er immers films van televisie mee opnemen. De rechter oordeelde van niet, het gebruik van de Betamax viel onder fair use. Een belangrijke uitspraak waarvan wij nog steeds de vruchten plukken.

Semi-legaal
Een bekende casus van een film die al dan niet onder fair use (de Nederlandse term ‘citaatrecht’ is juridisch gezien beperkter) valt, is de essayfilm Los Angeles Plays Itself (2003/2014) van Thom Andersen. Deze film is vrijwel geheel opgebouwd uit clips uit Amerikaanse films waarin Los Angeles – Andersens thuisstad – een rol speelt. Omdat hij geen zin had de rechten te regelen, had zijn film eerst een semi-legale status. Na de première op het Toronto International Film Festival (en vertoningen op andere festivals, zoals het IFFR) vertoonde hij hem bijna jaarlijks in de American Cinematheque en dook hij op in lage resolutie op torrentsites, maar dat was het dan.

Maar in 2005 werd er een document samengesteld voor documentaire filmmakers (en anderen) over wat wel en niet onder fair use valt, de best practices in fair use. Dit maakte de weg vrij voor de release van Andersens essayfilm, met in de nieuwste versie een betere kwaliteit clips, de meeste in HD. Deze werd in 2014 op dvd en blu-ray uitgebracht en is voor filmtheaters te boeken op DCP. Na Op den Kamps inleiding werd de lange maar prikkelende film vertoond , inclusief heerlijk ouderwetse ‘intermission’.

Hoewel op dit verslag in principe ook copyright zit, mag iedereen het verspreiden!


Door de sluiting van Eye Filmmuseum wegens het coronavirus gaat de volgende bijeenkomst van This Is Film!, oorspronkelijk gepland op 25 maart, niet door.

Voor wie meer wil lezen over Los Angeles Plays Itself en/of de rechtenkwesties eromheen: zie deze artikelen in de Los Angeles TimesVarietyIndieWire en Senses of Cinema.