Sight and Sound: The Greatest Films of All Time 2022

In Sight and Sound’s tienjaarlijkse lijst van de ‘Greatest Films of All Time’ werden diverse Hollywood-mastodonten voorbijgestreefd door een feministische klassieker. Politiek statement? Vals spel? Hoe dan ook zegt deze filmlijst der filmlijsten iets over onze tijd.

1. ‘Lijstjes herschrijven de filmgeschiedenis niet.’ Onder de titel ‘Against Lists’ hield filmcriticus Elena Gorfinkel in 2019 in feministisch filmblad Another Gaze een pleidooi tegen lijstjes. Lijstjes, schrijft ze, creëren geen nieuwe canon. Lijstjes zijn anti-historisch en geobsedeerd met hun eigen moment. Lijstjes brengen samen wat we al kennen. Lijstjes tornen niet aan de macht, maar bevestigen deze juist.

‘Wie vraagt Barbara Hammer, Kathleen Collins, Kira Muratova en Sara Gómez naar hun lijstjes?’, vraagt Gorfinkel zich af. Ze impliceert dat onafhankelijke filmmakers niet worden uitgenodigd om mee te doen aan het gesprek, en al helemaal niet als ze vrouw zijn.

Maar, vraag ik me af, wat als dat wel gebeurde? Wat als ze bijvoorbeeld werden gevraagd om mee te stemmen in de belangrijkste peiling binnen de internationale filmkritiek? Zou Gorfinkel dan terugkomen op haar standpunt dat filmlijstjes onzinnig zijn? Op haar stelling dat lijstjes de filmgeschiedenis niet herschrijven?

2. Eens in de tien jaar brengt een peiling door het Britse filmtijdschrift Sight and Sound een lijst van honderd titels voort: ‘The Greatest Films of All Time’. De eerste keer dat de poll werd gehouden, in 1952, prijkte een opvallend recente film bovenaan de lijst: Ladri di biciclette uit 1948. Tien jaar later begon Vittorio de Sica’s film stilletjes aan zijn aftocht uit de toptien en bemachtigde een andere klassieker de hoogste plaats: Citizen Kane (1941). Vijftig jaar lang nam Orson Welles’ magnum opus vervolgens de toppositie in, om pas in 2012 van die plek te worden verstoten door Alfred Hitchcock’s Vertigo (1958).

Dat Citizen Kane zo lang op nummer één stond, lijkt aan te sluiten bij hetgeen waartegen Gorfinkel in ‘Against Lists’ ageert. Citizen Kane, een film vol spierballenvertoon, bevestigt al onze bestaande ideeën over meesters en meesterwerken. Niet alleen toont de film een wereld waarin mannen onderling de dienst uitmaken en vrouwen slechts zijdelings een rol spelen (als stoorzender), maar hij verheerlijkt ook twee hardnekkige mannelijke stereotypen: de foute, machtige man (Charles Foster Kane) en het mannelijke genie (Welles zelf).

Toen Hitchcock in 2012 de eerste plaats bereikte met Vertigo, werd opnieuw een ‘groot man’ geëerd, maar Vertigo is een ander soort film dan Citizen Kane. Hij toont niet alleen het perspectief van de mannelijke protagonist, maar ook dat van zijn vrouwelijke love interest. Waar Citizen Kane het verhaal vertelt van één man, daar maakt Vertigo er een punt van om ook dat van de vrouwelijke hoofdpersoon te laten zien.

Maar na vijftig jaar Citizen Kane bovenaan de lijst zegt één keer Vertigo nog niets. En dus steeg de spanning naarmate de uitslag van de nieuwste poll eind 2022 dichterbij kwam. Zou Vertigo nummer één blijven? Zou Citizen Kane terugkeren om zijn toppositie op te eisen? Of zou een andere film op die plek verschijnen – Kubricks langzaam stijgende 2001: A Space Odyssey (1968) bijvoorbeeld, of Ozu’s evergreen Tokyo Story (1953)?

* Mijn vriendje haalt de dikke houten snijplank tevoorschijn. Hij legt een zak aardappelen aan de ene kant en een dunschiller aan de andere. Hij neemt plaats achter de tafel.

3. Met een filmpje wordt op 1 december 2022 de toptwintig bekendgemaakt van Sight and Sound’s allernieuwste ‘Greatest Films of All Time’. Hekkensluiter blijkt Akira Kurosawa’s Seven Samurai (1954) – geen grote verrassing. Singin’ in the Rain (1952) maakt een comeback in de toptien – ook niet heel opmerkelijk. Wat wel opvalt, is dat enkele vrouwelijke filmmakers binnenschuiven op topposities – Maya Derens Meshes of the Afternoon (1943) op 16, Agnès Varda’s Cléo de 5 à 7 (1962) op 14, Claire Denis’ Beau travail (1999) op 7 – net als twee films uit de 21e eeuw (Wong Kar-wai’s In the Mood for Love uit 2000 en David Lynch’ Mulholland Drive uit 2001).

Dan de topvijf: Tokyo Story staat op 4, daarboven Citizen Kane en Vertigo. Welke film, vragen we ons af, staat er dan in godsnaam op de eerste plaats?

Het blijkt er een die in 2012 nog de 36e positie innam: Chantal Akermans Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles (1975). Een film gemaakt door een jonge vrouw met een bijna volledig vrouwelijke crew. Een uitgesproken feministische én hoogst formalistische film. Bijna drieënhalf uur laat Jeanne Dielman ons kijken naar de klusjes van een alleenstaande huismoeder, naar het poetsen, koken, schillen en sloven, om te eindigen met een gewelddadige climax. Een oefening in verveling, zou je Jeanne Dielman kunnen noemen, al is het zeker ook een oefening in empathie. Of een spel met de tijd.

In 2012 stonden er slechts twee vrouwelijke filmmakers in Sight and Sound’s tophonderd, inmiddels zijn dat er elf. Er staan meer filmmakers van kleur in de lijst en meer films die de verhalen vertellen van queer personen. De film die de lijst aanvoert, het compromisloze Jeanne Dielman, staat ver af van de weelderige Hollywood-producties die de lijst tot nu toe domineerden. Het is een radicale film, zowel in vorm als inhoud. Een film die, in de woorden van filmcriticus Armond White, ‘no fun’ is. Is de tijd rijp voor Jeanne Dielman? Voor vrouwelijke filmmakers, queer filmmakers, filmmakers van kleur? Of speelt hier iets anders?

4. ‘De filmminnende traditie van het Britse magazine Sight and Sound, en in het bijzonder de internationale poll over “The Greatest Films of All Time”, is voorbij.’ Daags na de bekendmaking van de nieuwe tophonderd opent Armond White zijn opiniestuk in de conservatieve National Review met woorden die neerkomen op het volgende: de lol is eraf.

Ook Paul Schrader schaart zich bij de criticasters. Op Facebook klaagt de filmmaker (het door hem geschreven Taxi Driver, 1976, staat op 29) dat de onverwachte nummer-één-plaats van Jeanne Dielman de hele peiling ondermijnt: ‘Het is alsof iemand z’n duim op de weegschaal heeft.’ Jeanne Dielman is een van zijn favorieten, schrijft Schrader, ‘een mijlpaal’, maar vanaf nu zal deze vooral herinnerd worden als ‘een mijlpaal van misplaatste woke herwaardering’. We kijken, beweert Schrader, door een lens van wokeness, van het verlangen om te deugen, en die lens vervormt onze blik – onze smaak en ons oordeel.

Ook White schrijft dat we ons niet moeten vergissen: deze uitslag getuigt niet simpelweg van een veranderende zeitgeist. Kritisch denken, stelt hij dramatisch, is afgeschaft. Er wordt hier niet gekozen voor de heersende opinie, of voor tijdloos kunstenaarschap, maar voor een sociale trend. De filmcanon, schrijft Schrader, zou de filmgeschiedenis moeten weerspiegelen – en die is nu eenmaal mannelijk en wit. ‘Er is niemand’, schrijft White, ‘die daadwerkelijk gelooft dat Jeanne Dielman de beste film aller tijden is.’

* “Hé Jeanne Dielman”, zeg ik tegen mijn vriendje, terwijl hij de aardappelen schilt.

5. In de zestig jaar na de eerste editie steeg het aantal deelnemers aan de Sight and Sound-poll van 63 naar 145. Maar in 2012 namen er van het ene op het andere moment maar liefst 846 critici deel aan de peiling en dit jaar leverden meer dan 1600 critici, programmeurs en academici hun toptien in. Is dat de duim op de weegschaal waar Schrader het over had? Wordt er vals gespeeld?

Verschillende klassiekers verdwenen uit de lijst, zoals Ingmar Bergmans Wilde aardbeien (1957) en Martin Scorsese’s Raging Bull (1980). Worden die ‘over het hoofd gezien’, zoals Armond White in zijn stuk beweert?

Criticus Ashley Clark twittert: als je zegt dat er een duim op de weegschaal is gelegd, zeg je dat er in het verleden géén duimen waren. Wat hij bedoelt is: de emancipatie van een gemarginaliseerde groep is niet hetzelfde als de onderdrukking van de voorheen dominante groep. Dat films als Wilde aardbeien en Raging Bull hun plek in de tophonderd verloren, net als bijvoorbeeld The Wild Bunch (1969), Chinatown (1974) en Lawrence of Arabia (1962), betekent niet dat ze over het hoofd worden gezien. Het betekent niet dat ze hun waarde hebben verloren of dat hun degradatie blijvend is – het betekent simpelweg dat ze iets lager op de lijst staan. Klassiekers zijn niet tijdloos. Net als hedendaagse films kunnen ze hun momentum hebben – of verliezen.

6. Op Twitter laafden we ons de afgelopen jaren aan stills uit In the Mood for Love. We deelden de slotscène uit Beau travail en memes van Jeanne Dielman. Hippe filmtheaters vertoonden oud werk van Varda en Lynch; Eye wijdde een tentoonstelling en retrospectief aan Akerman. In huishoudens noemden vrouwen hun vriendje Jeanne Dielman wanneer die de aardappelen schilde. Deze films hadden, kortom, momentum. Chinatown en The Wild Bunch hadden dat niet.

Is Jeanne Dielman ‘no fun’, zoals White beweert? Misschien. Is Akermans film een vreemde eend in de bijt na zestig jaar Citizen Kane en Vertigo? Dat zeker. Jeanne Dielman is vrij van het soort filmmagie dat de films van Welles en Hitchcock typeert – maar dat maakt de film niet minder magisch. Jeanne Dielman is clean en conceptueel, zowel of its time als tijdloos. Wat Akerman doet, op een meedogenloze manier de tijd blootleggen, is iets wat geen ander medium dan film vermag – en ook dat is filmmagie.

Alles wat film voor ons leek te zijn, schrijft Jessica Winter in The New Yorker, zette Akerman op losse schroeven. ‘Je kunt naar Jeanne Dielman kijken en wachten tot er iets gebeurt, terwijl het al aan de gang is.’

7. Lijstjes herschrijven de filmgeschiedenis niet, maar ze reflecteren er wel op. Lijstjes zijn politiek, juist als ze zeggen niet politiek te zijn. Lijstjes zijn anti-historisch, maar precies daarom interessant. Lijstjes vragen ons om met nieuwe ogen naar de canon te kijken – met nieuwe kennis en nieuw inzicht. Lijstjes zijn subjectief – maar breng ze samen in één grote monsterlijst en er begint zich iets in af te tekenen: de tijd waarin we leven.