Boeken: Chantal Akerman: Travelling

Terecht staat Chantal Akerman deze zomer weer flink in de belang­stelling, met een grote tentoonstelling en meerdere publicaties. Die belichten een leven waarin zij de grenzen van cinema onophoudelijk verlegde en een oeuvre waarover we nog lang niet zijn uitgepraat.

Minstens zo interessant als de uitverkiezing van Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles (1975) tot beste film aller tijden in de meest recente Sight & Sound-poll eind 2022, is de verontwaardiging die dit opriep in het conservatieve deel van de filmgemeenschap. De reflexmatige weerstand tegen het canoniseren van vermoedelijk de invloedrijkste vrouwelijke maker van de afgelopen halve eeuw bood een onthullende blik op de krachten die ervoor zorgen dat mannelijke (en witte, en westerse) makers nog altijd zo dominant zijn in ons beeld van wat belangwekkende cinema is.

Juist omdat grote artistieke wapenfeiten nooit vanzelfsprekend leiden tot duurzame erkenning, is het belangrijk om dat kunstenaarschap te blijven bestuderen, ontsluiten, herinneren en herbeschouwen. Het boek Chantal Akerman: Travelling begeleidt de (gelijknamige) eerste grote overzichtstentoonstelling van Akermans werk, die momenteel te bezoeken is in Bozar in haar geboortestad Brussel en later dit jaar in een aangepaste versie wordt gepresenteerd in Jeu de Paume in Parijs, de stad waar ze een groot deel van haar leven woonde en werkte en waar ze in 2015 overleed. Maar de publicatie staat volledig op zichzelf als een meerstemmig, fragmentarisch portret van een baanbrekend cineast.

Door zijn non-lineaire opzet is de bundel heel geschikt om willekeurig tot je te nemen, heen en weer bladerend in de veelvormige inhoud: bijdragen van mensen die (vaak langdurig) met Akerman werkten of zich verbonden voelen met haar werk, set- en publiciteitsfoto’s, haar eigen brieven en notities die een bijzonder inkijkje geven in haar gevoelswereld en scheppingsproces.

Schrijven vormde altijd de basis van haar werk en was vermoedelijk haar professie geworden als ze op haar vijftiende niet van de sokken was geblazen door Godards Pierrot le fou (1965). Een volgende openbaring is een bezoek aan het filmfestival van Knokke-Zoute in 1968, waar ze onder meer Wavelength (1967) van de Amerikaanse experimentele filmmaker Michael Snow ziet. Ze is dan al aangenomen op de Brusselse filmschool INSAS, maar voelt zich daar totaal niet serieus genomen en geeft er al na een paar maanden de brui aan.

Vrijheid
Diep gemotiveerd om het ongelijk van de school te bewijzen (“Ik begreep dat ik moest filmen als ik ook maar een beetje respect wilde afdwingen”, vertelde ze er later over) maakt ze nog datzelfde jaar haar eerste korte film Saute ma ville (1968), waarin ze zelf de enige rol speelt als een jonge vrouw die verstrikt raakt in een maniakale vervulling van huiselijke taken, om dat benauwende bestaan vervolgens op te blazen.

Hoe het verder gaat is te lezen in de beknopte ‘Subjectieve filmobiografie’ waarin filmhistoricus Jacqueline Aubenas en producent, assistent en production designer Marilyn Watelet aan de hand van citaten uit Akermans eigen geschriften haar levensloop schetsen. Het is de enige bijdrage met een klassiek tijdsverloop, opgenomen helemaal aan het eind van een bundel die, zoals de samenstellers in hun voorwoord verklaren, vooral ruimte biedt aan “de materie die ontsnapt aan het lineaire verhaal”.

Dat is een vruchtbare benadering. Het maakt mogelijk dat een analyse (door diezelfde Aubenas) van het ‘moederterritorium’ dat als een rode draad door Akermans filmische oeuvre loopt – vanaf die eerste, Saute ma ville, tot aan haar laatste, No Home Movie (2015) – je aandacht scherpt voor een fotoserie waarin danser en choreograaf Latifa Laâbissi de handbewegingen van Jeanne Dielman losmaakt van hun doel en context. Of dat een karakterisering van editor Claire Atherton (“Ze hield er niet van dat men haar vroeg waarnaar ze op zoek was. Als je weet wat je zoekt, zei ze, vind je al te gemakkelijk het gezochte en loont het niet meer de moeite om een film te maken. Ze was vrij, principes of verboden kende ze niet”) blijft naklinken in de verhalen van anderen, die zich van Akermans sets precies dat herinneren: het grote gevoel van vrijheid.

Levende films
Die vrijheid kun je ook ervaren in haar films en installaties, die niet alleen per kijker maar zelfs per kijksessie andere betekenissen en associaties oproepen en zich moeilijk in theoretische kaders laten vatten. Pogingen daartoe (deze bundel bevat er twee) hebben al snel het onbevredigende effect dat Akermans werk wordt gereduceerd tot illustratie bij een betoog dat wortelt in een ander universum.

Dat bezwaar kleeft minder aan de vier essays die zijn gebundeld in het afgelopen januari verschenen Akerman-deeltje van de serie ‘Denken in het donker: persoonlijke overpeinzingen bij geliefde films’, die geen claim leggen op objectiviteit en in plaats daarvan inspireren om deze gedachten naast een eigen kijkervaring te leggen. Bij deze uitgave had een strakkere redactie alleen wel korte metten mogen maken met de soms nogal academische schrijfstijl van enkele auteurs.

Maar het zijn de mensen uit Akermans omgeving – persoonlijk of professioneel, wat regelmatig in elkaar overliep – die toch de meest dierbare inzichten te bieden hebben. Waarom Akermans films zo ongelooflijk levend voelen (ik wilde schrijven ‘ondanks’, maar vermoedelijk is het eerder dankzij haar voorkeur voor lang aangehouden shots) wordt in Chantal Akerman: Travelling prachtig verwoord door cinematograaf Luc Benhamou in zijn terugblik op hun samenwerking in de jaren tachtig: “Akerman filmt geen gebeurtenissen die zich afspelen in de tijd, ze filmt de tijd waarin zich gebeurtenissen afspelen. Het beeld wordt nooit voorvoeld, voorbereid of verbeeld. Tot we beginnen te filmen, is het pure gedachte.”

De tentoonstelling Chantal Akerman: Travelling is van 21 maart t/m 21 juli 2024 te zien in BOZAR, Brussel en van van 27 september 2024 t/m 19 januari 2025 in Jeu de Paume, Parijs.

Chantal Akerman: Travelling Céline Brouwez, Marta Ponsa, Laurence Rassel, Alberta Sessa (red.) | 2024, Lannoo, Tielt | 208 pagina’s | €35

Denken in het donker met Chantal Akerman Katrien Schaubroeck (red.) | 2024, ISVW, Leusden | 104 pagina’s | €12,50