Armageddon Time

James Gray woont al even in de volgens hem lelijkste stad van Amerika, Los Angeles. Maar met Armageddon Time keert hij, na de intieme jungle- en ruimteavonturen van The Lost City of Z en Ad Astra, terug naar zijn New Yorkse roots, voor een persoonlijke coming of age die niet draait om verloren onschuld, maar om schaamte en jeugdige onzekerheid.

“Je spaghetti is walgelijk”, zegt tiener Paul (Banks Repeta) tegen zijn moeder, en prompt gaat hij telefonisch Chinese noedels bestellen. Die belediging blijkt dagelijkse kost tijdens de etentjes van de Joods-Oekraïense familie Graf, waar woorden als ‘mensch’ en ‘schmuck’ vallen als mokerslagen en samenzijn verdacht veel lijkt op oorlog voeren.

Geen wonder dat vader Irving (Jeremy Strong) zijn broekriem voor andere doeleinden gebruikt en moeder Esther (Anne Hathaway) radeloos oogt. Het gezin is anno 1980 een even groot, chaotisch slagveld als de New Yorkse stadsjungle. Alleen opa Aaron (Anthony Hopkins) overstijgt het gewoel.

Boosaardig
Terwijl op de achtergrond televisiebeelden van presidentskandidaat Ronald Reagan een nieuw tijdperk aankondigen, schetst de Amerikaanse filmmaker James Gray in Armageddon Time (2022) een bij momenten grimmig portret van zijn familie. Zonder zichzelf te sparen. Paul is zijn alter ego en het spaghetti-incident is waargebeurd. “Ik was bijzonder boosaardig tegenover mijn moeder en dreef mijn ouders tot het uiterste”, bekent Gray in Le Figaro. “Het idee dat kinderen onschuldig, oprecht en zuiver zijn is je reinste onzin.”

Het ‘verloren onschuld’-concept is niet besteed aan Gray; opgroeien linkt hij eerder aan onzekerheid, schroom en frustratie. Dat knagend gevoel van ongemak stamt uit een jeugd in de arbeiderswijk Queens, op twaalf kilometer van het onbereikbare paradijs Manhattan. Gray’s sociaal getinte malaise werd versterkt door een minderwaardigheidsgevoel gelinkt aan zijn uiterlijk.

Outsider
Het leidde tot een haat-liefderelatie met een wereld waar geld en schoonheid regeren, en tot een streven naar erkenning. Verdeelde reacties op We Own the Night (2007), The Immigrant (2013) en The Lost City of Z (2016) voelden aan als een afwijzing en toen hij bij Ad Astra (2019) een voice-over en ridicuul slot opgedrongen kreeg, sukkelde Gray in een depressie. Tijdens de pandemie in zijn eentje Armageddon Time schrijven en terugkeren naar Flushing, de buurt waar hij opgroeide, bleek therapeutisch.

Gray is een telg van Oekraïense immigranten. Zijn voor antisemitisme vluchtende grootouders kwamen in 1923 via Ellis Island het land binnen en veranderden hun naam van Greizerstein in Gray. Door dat verleden identificeert James zich met het outsider-gevoel en met mensen die hun weg zoeken in een wereld vol discriminatie. Waarbij ze in een territorium (wijk) en een milieu (familie, maffia, politie) de codes overnemen die ze nodig hebben om te overleven en tegelijk hun eigen waarden trachten te bewaren.

De relatie tussen de clan en het individu is bij Gray ambivalent, ook al omdat de gevoelens van het individu zelf ambigu zijn. Zijn personages worstelen met tegenstrijdige impulsen en worden gedreven door loyaliteit, liefde en overlevingsdrang. Jean Renoirs motto ‘iedereen heeft zijn redenen’ wordt aangevuld met ‘niemand is (en was ooit) onschuldig’.

Eigenlijk vertelt de filmmaker maar één verhaal: dat van de tragische misfit in een stervende wereld. Zo staan Little Odessa (1994), The Yards (2000) en We Own the Night in het teken van de benauwende intensiteit van familiale relaties, de fataliteit van corruptie en wraak, het conflict tussen traditionele waarden en de wet van de straat. De identiteitscrisis van de hoofdpersonen is tevens de crisis van de vader(figuur) en de Amerikaanse Droom.

Two Lovers (2008) verbindt de verscheurdheid van een tussen twee vrouwen aarzelende protagonist met de sporen die liefde volgt: passie en rede, leven en dood. Aangevuld met een onderzoek naar de tegenstrijdige impulsen die van een familie uitgaan. Ook The Immigrant, zijn melodrama over immigratie en de groeipijnen van een jonge natie, brengt emotionele ambivalentie aan het licht. Net als de zoektochten naar de door het Amazone-woud opgeslokte ontdekkingsreiziger in The Lost City of Z en de in de kosmos verdwenen mysterieuze vader in Ad Astra.

Universum van een kind
In zijn achtste en meest persoonlijke film situeert Gray het zelfonderzoek en de problematische vader-zoonrelatie historisch. De titel Armageddon Time verwijst naar het apocalyptisch doemdenken waarmee Ronald Reagan in de jaren tachtig een cultuur van angst en narcisme voedde. Via The Clash’ versie van reggae-nummer ‘Armagideon Time’ leidt het ook naar armoede en onrecht: ‘A lot of people won’t get no supper tonight; A lot of people won’t get no justice tonight.’ De impact van ongelijkheid en racisme zorgt, net als het toekomstbeeld van een verdeeld land dat voortvloeit uit een individualistisch neoliberalisme, voor een politiek kader. Gray focust in zijn kroniek echter vooral op het persoonlijke. Op het kleine universum van een kind dat zich besmet toont door de wreedheid van de grote wereld.

Wanneer Gray’s twaalfjarige dubbelganger Paul er op de eerste schooldag uitvliegt omdat hij een karikatuur tekent van de leraar, sluit hij vriendschap met zijn enige Afro-Amerikaanse klasgenoot. Johnny droomt ervan voor de NASA te werken, Paul wil kunstenaar worden. De ene droom zal onbereikbaarder blijken dan de andere, maar even zijn de twee onafscheidelijk.

De bij zijn zieke tante wonende Johnny overnacht stiekem in Pauls tuinhuis en samen rebelleren ze door joints te roken of computers te stelen. Tot ze betrapt worden en Paul zonder aarzelen Johnny de schuld en de straf op zich laat nemen. Vader Irving stuurt Paul prompt naar de strenge, door de Trump-clan gefinancierde privéschool Kew-Forrest (waar Gray zelf ook heen ging). Daar wordt hij in uniform gestoken, stuit hij op het misprijzen van de elite en moet hij luisteren naar een speech over individualisme van Maryanne Trump (zus van Donald). Johnny wordt verbannen achter de hekken en langzaam vergeten door Paul.

Fragiliteit en wreedheid
Armageddon Time is geen aanklacht, maar een vaststelling. “De wereld is onrechtvaardig”, zegt loodgieter Irving terwijl zoonlief kennismaakt met racisme, sociale ongelijkheid en de codes die de liberale elite verbindt met ‘erbij horen’. Paul ontdekt dat de wereld complex en gewelddadig is en dat jongeren niet zozeer onschuldig, maar wel kwetsbaar zijn. Dat fragiliteit en wreedheid elkaar niet uitsluiten. Het besef van de eigen wreedheid verstrengelt in Pauls herinnering – de film is geen feitelijke reconstructie – met een schaamtegevoel. Met zijn tegenstrijdige emoties en impulsen tijdens het opgroeien.

Het is de ambivalentie van een immigrantenfamilie. Paul krijgt van zijn idool, grootvader Aaron, tegenstrijdige adviezen. “Integreer in je nieuwe school” wordt gevolgd door “Wees een integer mens”. Te lezen als ‘verloochen je vriendschap’ en ‘verdedig je vrienden’. Be a mensch is een onmogelijk, futiel én noodzakelijk streven. Opgroeien is illusies zien versplinteren. Die levensles delen zonen, vaders en grootvaders in Armageddon Time. Samen met het inzicht dat het ene privilege (de loodgieter krijgt een gunst van de politie) niet gelijk is aan het andere (de rijk geboren Maryanne Trump gelooft dat ze zichzelf gemaakt heeft).

Schaamte
Er kleeft melancholie aan Armageddon Time, het gevoel van een uit het geheugen verdwijnend tijdperk. Niet toevallig ogen Darius Khondji’s belichting en fotografie korrelig, geelachtig warm en sluit Gray af met spookruimtes. Met lege huiskamers en schoollokalen. Maar van heimwee is geen spoor. De terugblik wordt niet gedreven door een gevoel van verlies, maar van schaamte. Er schuilt tragiek in de confrontatie met de eigen wreedheid op een moment dat de samenleving de kloof tussen sociale waarden en economische normen aanvaardt en koers zet richting de verdeelde maatschappij van Donald Trump.

Die vaststelling leidt in Armageddon Time niet tot woede, eerder tot verwondering en vertedering. Een van de mooiste scènes draait om de blik van grootvader en kleinzoon bij het lanceren van een miniraket-met-valscherm in een park. Even is er niets te zien en lopen hoop, verlangen, angst, droom en illusie door elkaar. Om daarna uit te komen bij vreugde. Bij een gevoel van verbondenheid. De meest persoonlijke film van James Gray is ook zijn meest kwetsbare en poëtische.

Armageddon Time draait vanaf 8 december 2022 in de bioscoop.