The Kyiv Files

Aan de hand van drie KGB-dossiers vertelt The Kyiv Files over de bizarre afluisterpraktijken in de Sovjet-Unie. Een paranoïde verleden dat tot op de dag van vandaag doorwerkt.

“Ze hadden in de Sovjet-Unie te veel tijd”, verzucht de Franse Regine wanneer ze met haar KGB-dossier geconfronteerd wordt. Wat blijkt, haar romance met de knappe Bogdan tijdens een familievakantie in Oekraïne was geen onschuldige zomerliefde, maar een door de KGB georkestreerde spionageoperatie. Bogdan was als informant geïnstrueerd om met de Française aan te pappen en uit te zoeken wie ze was. Minutieus werd haar doen en laten vastgelegd. Zelfs intieme slaapkamerfoto’s zijn in het KGB-dossier beland. “Zijn erectie was tenminste echt”, relativeert Regine erg Frans.

In 2017 opende Oekraïne zijn KGB-archieven. Iedereen kan sindsdien zijn eigen dossier of dat van familieleden opvragen en inzien welke informatie de geheime dienst in de Sovjet-tijd had verzameld. En ook hoe de KGB aan deze informatie kwam: het kan maar zo blijken dat je jarenlang in de gaten werd gehouden door buren, collega’s of zelfs goede vrienden.

Documentairemaker Walter Stokman duikt in The Kyiv Files in drie van zulke KGB-dossiers. Opmerkelijk (maar niet onbekend) is het verhaal van de twee klungelige Nederlandse amateur-spionnen Louw de Jager en Evert Reydon. In een Renault volgeladen met fotoapparatuur, verrekijkers en landkaarten reisden zij naar Sovjet-Oekraïne om namens Nederland inlichtingen te verzamelen. Het amateurisme van de twee Nederlanders is even verbluffend als de grondigheid waarmee de Sovjet-agenten hun contraspionageoperatie opzetten; een complete militaire basis werd opgetuigd om het tweetal om de tuin te leiden.

De meeste tijd was de KGB echter kwijt aan het bespioneren van de eigen burgers. Stokman gaat langs bij een Oekraïense familie die van anti-Sovjet-activiteiten werd verdacht. Communiceren deden zij via briefjes die daarna verbrand en door de wc gespoeld werden.

Deze bizarre geschiedenis is geen voltooid verleden tijd, zo toont The Kyiv Files. Jarenlange cultivatie van achterdocht en paranoia krijg je niet zomaar ongedaan. “Wij zijn nog lang geen vrije burgers”, reflecteert een oud-KGB-agent: “Wij zijn nog altijd Sovjet-burgers.”

Om de actualiteit te onderstrepen filmt Stokman ook in het huidige Oekraïne, onder meer in een tehuis voor geëvacueerde ouderen. Hier wonen mensen die de Sovjet-tijd doorleefd hebben en nu, in de winter van hun leven, moeten vluchten omdat één man, een oud-KGB’er in het Kremlin, het verleden niet kan laten rusten.

Overigens kon de KGB de Franse toerist Regine op niks illegaals betrappen. Haar ‘activiteiten beperken zich tot intieme relaties met onze agenten’, noteert haar rapport. Nee, om tijd zaten ze inderdaad niet verlegen in de Sovjet-Unie.