Zhao Liang over I’m So Sorry

Filmmaker en kunstenaar Zhao Liang betuigt in I’m So Sorry spijt voor de huidige en toe­komstige gevolgen van kern-energie. Zijn misantropische en subliem gefilmde documentaire is een pamflet tegen over-consumptie en kapitalisme en een betoog voor een bedachtzamere omgang met onze planeet. “Dit is allemaal veroorzaakt door onze hebberigheid.”

In I’m So Sorry toont de Chinese filmmaker en kunstenaar Zhao Liang waar de menselijke zucht naar energie toe heeft geleid: kernrampen en ‘eeuwige vuiligheid’.

Zhao, een apologeet voor schone energie, filmt onder meer in Tsjernobyl, Fukushima en het Finse Onkalo, waar een ondergrondse opslag voor kernafval is gebouwd. Een Japanse, gemaskerde noh-danseres – een geestverschijning – gidst de kijker langs de unheimische plekken waar de impact van kernenergie pijnlijk zichtbaar is. Zhao filmt vervolgens op sublieme wijze in tableaustijl sporen van menselijke aanwezigheid in landschappen. Alsof de mens ooit een indringer was op aarde.

De maker voorziet de beelden van een contemplatieve, poëtische voice-over. “Vreemde vormen in het landschap”, noemt deze de menselijke artefacten. Zhao’s documentaire ging vorig jaar in première als onderdeel van het nieuwe klimaatprogramma op het filmfestival van Cannes. Het is een bijzonder misantropische film, met slechts een greintje hoop aan de horizon, die zinspeelt op de zogeheten ‘prometeïsche schaamte’: het gevoel wanneer we ons als mensheid realiseren dat de machines die we hebben gebouwd ons overbodig hebben gemaakt. I’m So Sorry is ook een vooruitblik op het post-antropoceen: het tijdperk na het huidige ‘tijdperk van de mensheid’ waarin mensen door autonoom handelende machines structureel zullen worden buitengesloten.

Tijdens een Zoom-gesprek vertelt Zhao – terwijl zijn producent Zhao Jia fungeert al tolk – vanuit zijn atelier in Peking over de post-apocalyptische beelden in zijn film. In het post-apocalyptische genre, dat dankzij televisieseries als The Walking Dead (2010) razend populair is, hebben mensen de apocalyps overleefd.

In I’m So Sorry lijkt het bij vlagen alsof er geen ruimte meer is voor de mensheid. Is de film een akelige profetie? “Wat je ziet, is al gebeurd, apocalyptisch of niet. Ik heb het niet verzonnen; het is geen sciencefiction maar werkelijkheid. Ik laat zien dat ik niet optimistisch ben gestemd. We zijn nog elke dag bezig geld te verdienen in de vicieuze cirkel die het kapitalisme is en komen daar niet uit. Vrienden om me heen willen geen kinderen meer, ze zien geen toekomst voor nieuwe generaties. De beelden uit mijn film zeggen iets over onze toekomst: we moeten grondig veranderen. Mijn film is geen voorspelling maar een waarschuwing.”

In de film is voortdurend een noh-danseres te zien. Welke rol speelt zij? Ze oogt als een geestverschijning die langs al die nare plekken trekt. “Ze is een symbolische woordvoerder. De noh-danseres heeft als een geest het vermogen door het heden en verleden en verschillende dimensies te reizen.”

Hoe was het om op die radioactieve plekken te filmen? “Je neemt een geigerteller mee en als dat ding te veel piept moet je het gebied uit. Ook draag je mondkapjes opdat de fijne deeltjes die daar rondzwerven niet in je lichaam terechtkomen. En je draagt een wit pak, dat we ook kennen uit de ziekenhuizen in corona-tijd. Vanwege het onzichtbare karakter van straling noem ik het een onzichtbare geest.”

Eigenlijk zien we die naargeestige geest niet. Net zoals we als mensheid de implicaties van kernafval niet willen zien. We hebben geen idee van de halfwaardetijd van kernafval; dat we daar eeuwen mee opgescheept zitten. “De film laat zien dat dat niet vanzelf een probleem is geworden. Natuurlijk zitten we straks met een energietekort maar kernenergie is niet de oplossing. Vergeleken met kolenmijnen leveren kerncentrales schonere energie, maar er wordt wel makkelijk over het afval heen gepraat. En we weten nog niet hoeveel schade dit afval op de lange termijn berokkent. We hebben iets gecreëerd wat we nog niet volledig kunnen doorgronden; dat is per definitie onoplosbaar.”

Sommige shots, bijvoorbeeld van een radioactief meer in Kazachstan, of van de bloeiende natuur in Tsjernobyl, ogen subliem. Tegelijkertijd kijk je naar iets onheilspellends. “Onze ogen kunnen ons bedriegen. Een boom is een boom, dat zie je, maar wat achter de boom staat zie je pas als je erlangs loopt. Neem bijvoorbeeld dat meer: mensen zien azuurblauw water, dat is esthetisch mooi. Maar wat wij mooi vinden is vaak oppervlakkig.”

U brengt die unheimische plekken op schilderachtige wijze in beeld. Met kalme, vloeiende camerabewegingen. Wat was uw inspiratie? “Ik ben geïnspireerd geraakt door shan shui, een traditionele Chinese schilderkunst [shan staat voor bergen; shui voor water, OL.], en de Chinese scrolls, beschilderde rollen. In de tijd dat mensen dichter bij de natuur leefden, stond het natuurschoon centraal in veel schilderijen, net als in mijn film. En een rol is geen schilderij dat je aan de muur hangt maar dat je uitrolt: langzaam maar zeker ontvouw je de verhalen. Dat heb ik toegepast in mijn film: je ziet eerst een boom en als je verder rolt zie je de andere boompjes.”

U filmt ook mensen. Een van de aangrijpendste passages uit uw film is die met lichamelijk beperkte kinderen in een Oekraïens weeshuis. Hoe kwam u daar terecht? “Ooit is daar een film over gemaakt door een Engelse filmmaker; daar kwam ik tijdens mijn research achter. Het is trouwens niet wetenschappelijk bewezen dat de lichamelijke beperkingen zijn veroorzaakt door straling, maar het is een feit dat dit soort abnormaliteiten na de explosie in Tsjernobyl in 1986 massaal zijn toegenomen. Deze kinderen worden vaak door hun ouders verstoten. Oekraïne is immers geen economisch welvarend land. Het zijn kinderen die weinig kunnen, hun levens zijn aangetast. Dat is allemaal veroorzaakt door onze hebberigheid. Zij lijden omdat wij voor ons plezier meer elektriciteit, meer energie, nodig hebben. Dat is confronterend, heel pijnlijk.”

Toch worden er nog steeds kerncentrales gebouwd. “Ik hoor dat Nederland overweegt kerncentrales te bouwen. Ik ben bezorgd. Nederland is een mooi land dat bekend staat om de windmolens die veel schonere energie leveren dan kerncentrales. Ik las trouwens dat wetenschappers bezig zijn kernenergie te creëren zonder afval. Maar dat staat nog in de kinderschoenen. Het zou prachtig zijn als we zoiets voor elkaar krijgen, maar het gaat voorbij aan het feit dat we niet genoeg energie hebben voor onze levensstijl. Het probleem ligt bij ons; het kapitalisme – kopen, kopen, kopen en consumeren, consumeren, consumeren.”

Bent u nog wel hoopvol? U heeft het in de film over de doos van Pandora. Volgens deze mythe verschijnt er na alle misère uit de doos ook een vogel die de hoop symboliseert. “De film had niet voor niets Pandora’s Box als werktitel. Maar dat drukte niet helemaal uit wat ik met deze film wilde. I’m So Sorry is de titel geworden omdat ik in de eerste plaats mijn excuses wilde maken aan jongere generaties. Hoop heb ik wel, maar dan moeten we met z’n allen kijken naar hoe we leven en ons bedenken wat we moeten veranderen. De sleutel ligt bij reflecteren, naar onszelf kijken. Daar ligt hoop.”