Thomas Vinterberg over Festen

Aanval op de middelmatigheid

Festen

Festen (‘Het feest’) zal hoogstwaarschijnlijk goed scoren op het Filmfestival Rotterdam. En terecht, de film is een briljante zwarte komedie over een familietragedie, die je met stijgende verbazing bekijkt. De film is gemaakt volgens de strenge Dogma 95-regels, waar de Deense regisseur Thomas Vinterberg juist zijn voordeel mee deed. “Dogma is een wapen tegen middelmatigheid. Dat is mijn grootste vijand, juist omdat ik er zo dicht in de buurt kom.”

Harmony Korine (Gummo) heeft zich al aangemeld; een bekende Franse acteur, van wie de naam nog niet onthuld mag worden, neemt er op dit moment één op; en tijdens het komende Filmfestival Berlijn draait de derde Dogma-film Mifune’s Last Song in het competitieprogramma. Coppola, Scorsese en Kubrick bedankten voor de eer, maar desondanks kan geconstateerd worden dat het Dogma-manifest geen eendagsvlieg is. In dit manifest, dat Thomas Vinterberg samen met Lars von Trier heeft opgesteld, wordt ten strijde getrokken tegen de ’technologische storm’ die door de cinema raast. Ze pleiten voor zuiverheid, voor een cinema zonder illusies. De Dogma-filmer moet zich aan een tiental strenge regels houden. Zo mogen ze geen decors, kunstmatige belichting en rekwisieten gebruiken, ten gunste van een goed script en ijzersterke acteurs.

Op dit karige dieet heeft Vinterberg goed kunnen gedijen. Festen won de Speciale Juryprijs op het Filmfestival van Cannes, en is de één na best bezochte film ooit in Denemarken, vlak na Titanic. Deze zwarte komedie volgt de afbrokkeling van een rijke familie tijdens de zestigste verjaardag van vader Klingenfeldt. Meteen aan het begin van de feestdag gaat het mis: de verloren zoon Michael duikt plotseling op in het afgehuurde hotel. Deze herrieschopper werd verstoten omdat hij niet op de begrafenis van zijn zus kwam. Zij pleegde kort geleden zelfmoord, en tijdens de copieuze maaltijd wordt duidelijk waarom. Oudste zoon Christian steekt een speech af waarin hij het grote familiegeheim onthult, maar geen van de tafelgenoten lijkt onder de indruk. Christian wordt hardhandig buiten de deur gezet, maar het mag niet baten. De eerst zo hechte familiestructuur ontaardt in een chaos.

Imiteren
Het conflict tussen structuur en chaos is ook iets wat Vinterbergs eigen leven domineert. Het ijzeren harnas van Dogma is voor hem een noodzakelijk middel om de wanorde te lijf te gaan. In zijn woonplaats Kopenhagen vertelt hij: “Ik ben bang voor chaos. Ik ben zelf nogal een verward persoon, en ben mijn hele leven conflicten uit de weg gegaan. Chaos maakt me blind, ik voel dan niets meer. Het is alsof ik opstijg, zoals op het afgelopen filmfestival van Cannes waar ik werd overspoeld door aandacht. Een uur lang heb ik geprobeerd met beide benen op de grond te blijven, maar al snel bevond ik me ergens ver daarbuiten. Ik lach dan wel naar de buitenwereld, maar eigenlijk speel ik een rol. Ook tijdens het filmen merk ik dat ik zekerheid nodig heb. Daarom ben ik zo blij met de Dogma-regels. En met film in het algemeen, want daarin kan ik een wereld imiteren waar ik in het echte leven bang voor ben. Je creëert je eigen pad waar je op kunt wandelen. Het professionalisme van het filmen garandeert veiligheid, want de hele dag ben je omgeven door mensen die rondlopen met schema’s en je vertellen wat te doen. Ik hou van schema’s en kalenders.”

Net als het jongetje in zijn eerste korte film The Boy Who Walked Backwards, die net als vele kinderen lijdt aan een lichte dwangneurose door alles om zich heen te tellen, en daar vervolgens conclusies uit trekt. Zo zal zijn leraar vast en zeker binnenkort sterven omdat hij zes knoopjes op het overhemd heeft. “Voor kinderen is het de normaalste zaak van de wereld om alle stoeptegels te tellen, volwassenen durven dat vaak niet meer toe te geven.”

Lafaard
Filmen is voor Vinterberg niet alleen een middel om de wereld te ordenen, het is ook één groot gevecht tegen de middelmatigheid. “De meeste mensen interpreteren het Dogma-manifest als een aanval op Hollywood, maar dat klopt niet. Het is een aanval op de middelmatigheid. In Hollywood is er een constante productie van films met een groot budget, maar daar zijn ze dan ook eerlijk in. Ze zetten de grootte van het budget zelfs op de poster. Het is een lege industrie, maar wel een eerlijke. De echte exploitatiefilms zijn die waarin het uitbuiten zorgvuldig wordt verborgen. De grootste hekel heb ik aan grote arthousefilms, die onder het laagje artisticiteit gewoon middelmatige films blijken te zijn. Het is erg gemakkelijk om zo te eindigen als filmmaker. Ik moet er dan ook voor waken om zo niet te worden. Dogma is een wapen tegen middelmatigheid. Dat is mijn grootste vijand, juist omdat ik er zo dichtbij in de buurt kom.

“Ik weet hoe moeilijk het is om de cinema te vernieuwen, want film is een uiterst conventioneel medium. Juist omdat je zoveel mogelijkheden hebt om je verhaal vorm te geven, bedien je je al snel van conventies. Je zoekt onbewust een herkenbaar houvast, je kiest een genre, je hebt licht nodig, je mag niet de ene scène in het zonlicht opnemen en de volgende in het donker. En dan is er nog dat enorme spook: het publiek. Die zou het niet pikken dat de hoofdpersoon een dikke jas in de zomer draagt. Ik heb gemerkt dat dat allemaal onzin is. Het publiek hoeft niet in de watten te worden gelegd.”

“Met Festen heb ik niet zozeer de conventies doorbroken, maar ben ik er precies naast gaan zitten. Het is zoals met alles wat niet mag, het spoort je onmiddellijk aan om het net iets anders te doen. Het was voor mij juist een bevrijding om met de Dogma-regels te werken. Hierdoor hield ik grote schoonmaak in mijn hoofd.”

“Het bleek dat hele banale beperkingen van Dogma grote gevolgen voor het verhaal hadden. Omdat we geen rekwisieten mogen meenemen naar de set, waren we op zoek naar een huis met een grote keuken, waar al een koelkast en keukengerei aanwezig was. We vonden het landhuis uit de film, en plotseling is het een verhaal over een upperclass familie, en plotseling is het een scherpe kritiek op de bourgeoisie, zoals de Fransen de film hebben bestempeld. Zelf vind ik dat de film gaat over lafheid, de waarheid niet onder ogen willen zien. De film is mijn meest persoonlijke film, ook al is dat in strijd met Dogma, die zegt dat de filmmaker geen persoonlijke smaak mag hebben. Maar juist doordat de film technisch gezien is uitgekleed, heb ik mijn meest pure film gemaakt.”

Festen liet me ook nadenken over de lafaard die ikzelf ben, omdat ik alleen via de illusionaire wereld van film de conflicten opzoek. Mijn hele leven lang bekijk ik de mensen om me heen op veilige afstand, al vanaf de tijd dat ik een hippiekind was en in een commune leefde. Ik ben getraind in het bepalen naar welke mensen ik op het juiste moment moet gaan om te voorkomen dat er een conflict ontstaat. Het is als een schaakspel waarin je de veilige tactiek gebruikt.”

Elite
In Festen wordt dat spel tussen mensen tot in de puntjes beheerst. Totdat de familie-idylle compleet uiteen spat. “Eigenlijk is mijn film een lofzang op de familie. Het klinkt cynisch om dat over deze leugenachtige familie te zeggen, maar uiteindelijk vind ik het een enorme kracht van een familie dat de band blijft bestaan, wat er ook gebeurt. Je familieleden zijn de enigen die je je hele leven van het begin af aan hebben meegemaakt. Je zult altijd lid van een familie zijn, ook al beslis je om nooit meer wat met ze te maken te hebben. Die hele ambivalentie fascineert me. Ik snap dat de ouders uit de film zich zo vastklampen aan hun familie, en dat ze de waarheid niet onder ogen willen zien, want ze staan op het punt om het belangrijkste uit hun leven te verliezen: de structuur van de familie, waar je niet voor hebt gekozen, maar blijkbaar erg aan gehecht raakt.”

Iedereen kan zich vrijwillig aansluiten bij Vinterbergs alternatieve groepsverband Dogma. “Je hoeft niet te worden uitgenodigd en je hoeft geen toestemming te vragen. Als blijkt dat je je aan de regels hebt gehouden, krijg je van ons een certificaat. Het gevaar dat bij Dogma dreigt is dat we gezien worden als een elite, wat nog erger is dan wegzakken in middelmatigheid. Daarom kunnen we niet hard genoeg roepen dat iedereen welkom is, zelfs als er een fascistische filmer met de Dogma-regels aan de slag gaat. De slechtste film ter wereld kan van ons een certificaat krijgen, als hij zich maar aan de voorschriften houdt. Ik hoop zelf dat juist de middelmatige filmers hun voordeel met Dogma zullen doen, want eerlijk gezegd is het natuurlijk nogal voor de hand liggend dat Harmony Korine zich heeft aangesloten. Die filmt al in de Dogma-lijn. Ons kader is vastomlijnd, maar daarbinnen kan alles.”

Waarachtig
Festen draait op het Filmfestival Rotterdam in het onderdeel Digital New Wave, dat een overzicht geeft van de recente films die op de een of andere manier met digitale middelen tot stand zijn gekomen. Als het aan Vinterberg had gelegen, had hij die digitale camera helemaal niet ter hand genomen. De Dogma-regels schrijven voor dat de film op 35mm Academy (Normaalbeeld) moet worden opgenomen, maar Lars von Trier drong er bij Vinterberg op aan om vanwege geldbesparing met een digitale camera te werken. “We hadden wat interne problemen binnen Dogma. Ik dacht dat we zoveel hadden bespaard door geen decors enzo te gebruiken, dat ik daarom juist geld had om met celluloid te werken. Lars zette door, wat achteraf gezien niet erg is, omdat de cameraman met die kleine camera heel makkelijk één kon worden met de acteursgroep. Ik ben me ervan bewust dat de wilde camerabewegingen die hij gebruikt ondertussen al een conventie zijn geworden, waarbij mensen onmiddellijk het idee moeten krijgen dat het daardoor authentieker wordt. Dat is inderdaad een groot misverstand. Maar deze cameraman heeft echt gezocht naar het hier en nu, en dat op film vastgelegd. Ik wil het meest waarachtige moment binnen de illusie vangen.”