Tamta Khalvashi en Giorgi Shvelidze over Drawing Lots

Toen haar vader een onafgemaakte film naliet, nam hoogleraar antropologie Tamta Khalvashi zonder aarzelen het stokje van hem over. In Zaza Khalvashi’s zwanenzang trekt een stoet aan personages en alledaags drama voorbij, in evenzovele filmstijlen. “Je kunt het ook zien als eerbetoon aan de cinema.”

Het leven is een loterij – de titel van Zaza Khalvashi’s laatste film Drawing Lots zegt het al, maar de Georgische filmmaker zette die boodschap op tragische wijze kracht bij toen hij in 2020, tijdens de voorlopige montage van wat helemaal niet als zijn laatste film bedoeld was, aan een hartaanval overleed.

Khalvashi, die al sinds begin jaren tachtig films maakte, genoot eindelijk internationale aandacht sinds zijn voorlaatste film Namme in 2018 door Georgië was ingezonden voor de Oscars. De film werd niet door de Academy genomineerd, maar wel door de American Society of Cinematographers bekroond met de Spotlight Award voor cinematograaf Giorgi Shvelidze, met wie Khalvashi vervolgens opnieuw samenwerkte voor de film, die toen nog de werktitel Rain on Two Sides droeg. Nadat het noodlot toesloeg besloten zijn filmvrienden en familie, dochter Tamta voorop, zijn werk af te maken en de film postuum het levenslicht te laten zien.

Drawing Lots speelt zich grotendeels af op een binnenpleintje dat typerend schijnt te zijn voor stadsbuurten in Georgië – een ruimte die nooit als binnenplaats is ontworpen, maar toevallig openbleef terwijl de bebouwing er in de loop van de tijd omheen verrees. Een plek waar bewoners van verschillende generaties, sociale klassen en etnisch-culturele achtergronden elkaar ontmoeten. Dat en nog veel meer vertelden Tamta Khalvashi en Giorgi Shvelidze in januari 2023 tijdens een gesprek naar aanleiding van de wereldpremière van de film op het IFFR.

Was het toen uw vader overleed onmiddellijk duidelijk dat u zijn film zou afmaken? Tamta Khalvashi: “Ik had van jongs af aan een diepe intellectuele dialoog met mijn vader. Mijn kijk op de wereld en allerlei beslissingen die ik in mijn leven heb genomen, zijn sterk door hem beïnvloed. Die invloed ging beide kanten op, trouwens: toen ik antropologie ging studeren, merkte hij dat de manier waarop ik naar aspecten van mijn eigen bekende omgeving begon te kijken voor hem ook interessant was. Dingen waar ik als onderzoeker op focuste, werden voor hem inspiratie voor verhalen.
“Zaza was altijd gefascineerd door de zee. Hij groeide op aan de Zwarte Zee, in Batumi, waar ik ook ben geboren en tot mijn achtste woonde. Op een bepaald moment werd de Zwarte Zee mijn onderzoeksobject en begon ik te werken aan een boek over de Zwarte Zeekust, terwijl hij in Batumi de opnamen voor deze film startte. Ik kwam vaak kijken op de set, want Giorgi is ook mijn man. Op het moment dat Zaza overleed, werkte ik zelf aan een documentaire die verbonden was aan mijn onderzoek, een project waarbij hij min of meer mijn mentor was. Ik heb dat meteen opzijgelegd om deze taak op me te nemen. Het lag voor iedereen volkomen voor de hand dat ik zijn werk zou afmaken – het was niet eens een vraag.”

Het lijkt ook een bijna antropologische blik op het leven in dit stukje stad, een microkosmos die de verscheidenheid van de samenleving weerspiegelt. TK: “Zaza zou zeker zeggen dat het een microkosmos is van Georgië, een samenleving die gefragmenteerd is langs lijnen van klasse en etniciteit, maar waarin iedereen wel samenleeft.”

Is dat hoe het leven in de steden eruitziet in het huidige Georgië? TK: “Ja, zo is het precies. En dat heeft te maken met de Sovjet-tijd, toen klassenverschillen officieel niet bestonden. Natuurlijk waren die verschillen er wel, maar het leven was, zeker in de steden, niet gesegregeerd. Vooral op dit soort binnenplaatsen, die al voor die tijd waren ontstaan, zie je een mix van bewoners uit allerlei sociale, economische en etnische groepen. Na de Sovjet-tijd zijn de scheidslijnen tussen rijk en arm tastbaarder geworden – wat je in de film terugziet in het personage dat zijn eigen chauffeur heeft en in een gerenoveerd huis woont.”

De vorm van de film heeft iets tijdloos en deed me denken aan films die in de jaren negentig uit de voormalige Sovjet-republieken kwamen, of vroege films van Aki Kaurismäki. TK: “Wat je ziet is het botsen van verschillende tijden. De oudere generatie ademt de geest van een bepaalde periode, die zich uit in hoe ze wonen, wat ze aan hebben en hoe ze hun leven leiden. De jongere generatie brengt een andere manier van leven mee, mobiele telefoons, nieuwe kledingtrends. Ze bestaan naast elkaar. Zeker in de post-Sovjet-landen, waar de economie, politiek en infrastructuur instortten nadat de Sovjet-Unie uit elkaar was gevallen. De toekomst is een verlangen dat nog niet is waargemaakt en er is de grote erfenis van het verleden, wat je terugziet in vervallen gebouwen en oude wereldbeelden waar de oudere generatie aan vasthoudt.”

Had u een goed beeld van de film die uw vader voor ogen stond? TK: “Hij improviseerde veel, tijdens de opnamen en de montage; hij liet altijd ruimte vrij om te spelen met nieuwe ideeën. Dus als hij hem zelf had kunnen afmaken, zou het een andere film zijn geworden. Maar hij maakte al sinds de jaren zeventig elke dag notities in een dagboek, reflecties op zijn leven en op zijn eigen kunst. Ik ben als een antropoloog teruggegaan naar die dagboeken en heb onderzocht wat zijn gedachten waren over de film. Hij had heel concrete ideeën, maar die veranderden wel voortdurend. Dus begon ik lijnen te trekken tussen zijn dagboekaantekeningen en gesprekken die ik met hem had gehad tijdens de draaiperiode, wat hij met de crew besprak en met mijn moeder.”
Giorgi Shvelidze: “Nadat Zaza en ik samen hadden gewerkt aan Namme namen we onderling het stilzwijgende besluit dat de volgende film heel anders zou zijn. We spraken daar lang over, maar Zaza wist vanaf het begin dat het zwart-wit zou zijn. En omdat deze film een mozaïek is van verschillende personages en verhalen, besloten we om voor al die verschillende verhaallijnen een eigen stijl te hanteren. Het is misschien niet iets wat je direct ziet, maar de ene scène is heel dynamisch, een andere langzaam, dan wordt er ineens handheld geschoten en dan zijn het weer statische long shots. Het is een mix van stijlen en genres die het idee van een diverse gemeenschap weerspiegelt. En die ook weer aan verschillende films refereert, dus soms heeft het de sfeer van een Fellini-film en het volgende moment lijkt het of je in een film van Kaurismäki belandt.”
TK: “Op die manier kun je het ook zien als een eerbetoon aan de wereld van cinema en die begon voor mijn vader bij de klassieke zwart-witfilms.”
GS: “Nog een andere reden om zwart-wit te gebruiken was dat het de verhalen meer universeel maakt. Zaza wilde het gevoel creëren van deze plek en deze specifieke gemeenschap, maar op hetzelfde moment duidelijk maken dat het niet alleen een verhaal is over Georgië. Het gaat over herkenbare typen: van mensen, van manieren van leven en manieren van liefhebben.”

De film blijft bewust weg van iets wat lijkt op een ontknoping. Wat is het idee daarachter? GS: “Het lottospel dat de bewoners met elkaar spelen was het basisidee van de dramaturgie. In lotto is het ene nummer niet beter dan het andere, elk nummer heeft dezelfde kans om getrokken te worden. In de film zijn de personages ook gelijkwaardig: er is geen hoofdpersoon.”
TK: “Elk personage hoopt iets te winnen – liefde, geld, respect, vrijheid – en die verhalen zijn allemaal even belangrijk. Over dat dramaturgische principe heeft Zaza veel gesproken en wij hebben daar in de montage aan vastgehouden, waardoor er nooit naar een climax wordt toegewerkt. Ik denk dat mijn vader vooral het gevoel wilde overbrengen van het leven in zo’n gemeenschap. Daar is altijd iets aan de hand, onder de oppervlakte. Aan de ene kant is alles zichtbaar, iedereen kent elkaar en je hoort en ziet veel van elkaars leven. Intussen zijn er ook dingen die je maar half weet, die komisch lijken maar misschien juist pijnlijk zijn, geheimen waar je nooit helemaal achterkomt. Het is een boeket van emoties die niet worden uitgesproken, maar wel voelbaar zijn. Die sfeer wilde hij in de film oproepen.”

Betekent Drawing Lots voor u ook een verandering van koers? TK: “Dat wordt me van alle kanten gevraagd, maar ik weet het antwoord op dit moment niet. Het afmaken van zijn film voelde als een missie, die nu is vervuld. Het was een geweldige ervaring voor mij en de hele familie, bijna een vorm van therapie. Door dit te doen werd hij weer levend. Dus het voelt als een geschenk van mijn vader, dat hij deze film achterliet in een toestand die erom vroeg dat wij er allemaal nog aan zouden bijdragen.”