Redactioneel – november 2023

Op het schoolplein

De bezette stad

Het is alweer vier jaar geleden dat een commissie van honderdvijftig leraren en schooldirecteuren het onzalige plan afwees om kinderen op scholen het volkslied te leren.

Omdat we wel wat beters te doen hebben, was min of meer de reactie op het plan van toenmalig CDA-leider Sybrand van Haersma Buma, inmiddels burgemeester van Leeuwarden. Die droomde ervan dat kinderen weer staand het Wilhelmus zongen. Wonderlijk hoe iemand zo buiten de tijd kan staan.

Het schoot me te binnen toen ik nadacht over de tentoonstelling Feed me. Cheat me. Eat me. van de Griekse kunstenaar en filmmaker Janis Rafa, die tot en met 7 januari 2024 in Eye Amsterdam te zien is. Rafa maakt korte films waarin ze door de ogen van dieren probeert te kijken: een renpaard dat op een lopende band wordt getraind, varkens na een ongeluk met een veetransport, zwerfhonden die als prinsen door hun territorium stappen. Mariska Graveland schreef er voor ons uitgebreid over.

Rafa doet iets wat wezenlijk is voor alle films en literatuur: je door andere ogen laten kijken. Als er íets op scholen geleerd moet worden, dan is het dat: empathie. Films lenen zich daar uitstekend voor. De noodzaak om mensen dat te leren, zag je de afgelopen weken ook weer aan de volstrekt gepolariseerde reacties op de oorlog die in het Midden-Oosten is opgelaaid. Haat kun je leren, empathie ook.

November is de maand van De bezette stad, het monumentale werk dat Steve McQueen maakte van het al even monumentale boek Atlas van een bezette stad: Amsterdam 1940-1945 van Bianca Stigter. Stigter ‘toont op indringende wijze de infrastructuur van een stad in oorlogstijd’, schrijft voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei Job Cohen in het voorwoord. ‘Waar zaten de bezetters, onderduikers of het verzet en waar haalde de gewone Amsterdammer de voedselbonnen? Waar vonden de talloze deportaties plaats? Welke mensen liepen door welke straten?’

McQueen deed vervolgens wat een filmmaker doet: hij kijkt en laat zien. Hij kijkt als een archivaris naar al die plekken in de stad, ook als op die plek inmiddels niets meer te zien is. De film laat je terug in de tijd kijken, terwijl je naar het nu kijkt. Je voelt de draad naar het verleden gesponnen worden en tegelijk, doordat je naar alledaagse taferelen in het Amsterdam van nu kijkt, dringt door hoe kwetsbaar de vrijheid is. Het is een film die op allerlei manieren aan empathie raakt.

Vooral natuurlijk aan wat er gebeurt als empathie verdwijnt. Als er alleen nog maar volksliederen worden gezongen. De bezette stad is een flinke zit, te flink voor schoolkinderen. Maar het is ook een onvergetelijke, urgente, essentiële film.