Roberto Minervini over The Damned

Als Italiaanse buitenstaander treft Roberto Minervini keer op keer het hart van de Amerikaanse samenleving met films die balanceren tussen documentaire en fictie. Met dit keer: de Amerikaanse Burgeroorlog, maar dan zo echt mogelijk.

Te vaak, in de geschiedenis van de cinema, hebben buitenstaanders films gemaakt over mensen die zelf de gelegenheid niet kregen hun verhaal te doen. Terecht is daarover de laatste tijd meer discussie. Of het nu gaat over hoe mannen vrouwen in beeld brengen, met welke stereotypen witte regisseurs zwarte personages portretteren of hoe filmmakers andere culturen reduceren tot hapklare clichés.

Dat filmmakers zich tegenwoordig, blijkens allerlei interviews, vaker afvragen: wie ben ik om dit verhaal te vertellen?, is pure winst.

Maar dat neemt niet weg dat een buitenstaander ook een scherpe en verhelderende blik kan bieden op een cultuur, een land, een gemeenschap. Neem Roberto Minervini, geboren in Italië. Zijn hybride films als Stop the Pounding Heart (2013) en The Other Side (2015), op de rand van documentaire en fictie, horen bij de beste films die recent in en over de Verenigde Staten gemaakt zijn.

Nu woont Minervini al jarenlang in Amerika en hij spendeert eindeloze uren voorafgaand en tijdens opnames met de mensen die hij portretteert en die hij, binnen een lichte vorm van fictionalisering, verder zichzelf laat zijn – of spelen, hoe je het ook wilt noemen. Takes duren minutenlang, filmopnames beslaan gemakkelijk honderdvijftig uur. Het fictiegevoel ontstaat vooral doordat de uiteindelijke montage de regels volgt van een goed verteld verhaal; het documentairegevoel omdat van moment tot moment degenen die je voor de lens ziet verschijnen zo naturel, zo echt, zo als zichzelf overkomen.

Methode-Minervini
Mensen wisten niet altijd in welk hokje ze zijn werk moesten plaatsen – Stop the Pounding Heart werd op het ene festival geprogrammeerd als documentaire, op het andere als speelfilm – maar grosso modo werd zijn werk gezien als onderdeel van de hybride stroming in het documentairegenre. Maar The Damned wordt aangekondigd als zijn eerste speelfilm. Een historisch drama bovendien, dat zich afspeelt in 1862 aan de stille westgrens van de Amerikaanse Burgeroorlog, in het noorden van Montana.

Ik kon me van tevoren niet voorstellen, zeg ik tegen Minervini in Cannes (waar zijn film de prijs voor beste regie zou winnen in de competitie Un Certain Regard), dat hij met een historisch drama datzelfde documentairegevoel op zou kunnen roepen. Maar dat deed de film wel. “Ik heb hem ook op dezelfde manier gemaakt”, antwoordt hij. Met de methode-Minervini.

Die begint met de casting. “Ik cast eerst de mensen en daaruit volgt de rol. Dat personage bestaat twee maanden en in die tijd kan er van alles gebeuren, wat we samen gaan ontdekken. Waaronder het effect van de omgeving – dat gebied van Montana waar we kampeerden – op hun gemoed en fysieke gesteldheid. Mij gaat het om de echtheid van hun ervaringen. Ik leid ze door die ervaringen heen en zorg ervoor dat ze daarbij dicht bij zichzelf kunnen blijven. Natuurlijk is dit een historisch verhaal, dus we weten dat ze een rol spelen. Maar ze spelen het gebaseerd op de parallellen die ze zien tussen zichzelf en die ander – een soldaat in de Burgeroorlog. En omdat ze niet wisten wat ze zouden meemaken en het ter plekke uit moesten vinden, voelt het authentiek. Ook binnen dat fictieve kader.”

Kwetsbaarheid
Dat betekent dus dat bijvoorbeeld de gesprekken over religie allemaal echt waren. “Iedereen vertelt daar hoe ze zelf geloven. Net zoals het een echt verhaal is van de man die vertelt hoe hij voor het eerst door zijn vader mee uit jagen was genomen en hoe surrealistisch de ervaring was om de trekker over te halen – alleen slaat dat in deze context dan automatisch ook op het bestaan als soldaat.”

Zo werd de film binnen licht fictieve kaders – die voor een belangrijk deel bepaald werden door de aankleding en locatie – geheel geïmproviseerd en chronologisch opgenomen. Net zoals Minervini’s eerdere ‘documentaires’.

“Er was iemand, die uiteindelijk bij de vier hoofdpersonen zou horen, die in eerste instantie allerlei verhalen verzon voor zijn personage. En dan ga je dingen zeggen als: ‘Ik heb zeven oorlogen meegemaakt en tweehonderdvijftig mensen gedood en ik ben niet bang voor de dood.’ Allemaal clichés van oorlogsfilms. Want hij wilde niet kwetsbaar zijn; hij trok muren op om zich heen. Ik heb hem apart genomen en gevraagd: is dit echt hoe je de komende anderhalve maand wilt doorbrengen? Met deze verzonnen fictie? Is dit de ervaring die je wilt hebben? Of wil je het doen als je eigen, unieke zelf?”

Kwetsbaarheid en eerlijkheid, dat vraagt Minervini van mensen. Niet iedereen wil of kan die geven, dus veel deelnemers – voornamelijk plaatselijke bewoners zonder acteerervaring – komen na één of twee dagen niet meer terug. Wat voor de opnames lastig kan zijn, als Minervini had gehoopt een personage verder uit te diepen. Aan de andere kant: zo werkt hij altijd. Dat komen en gaan, het onvoorspelbare ervan, is een element van de werkelijkheid dat hij omarmt.

Net zoals de sneeuw niet gepland was – of vereist door een script – maar gebeurde en daarmee een belangrijk onderdeel werd van wat de film uiteindelijk is geworden. Niet alleen visueel, maar ook narratief: het waren koude, zichtbaar zware dagen.

Het was ook niet vereist dat de zichzelf spelende acteurs zich verdiepten in het tijdperk – maar Minervini ging ervan uit dat sommigen dat toch wel zouden doen. En dus kreeg je scènes waarin de ene soldaat aan de andere uitlegt wat er aan de hand is.

Het mooie is: dat komt ontzettend geloofwaardig over. “Mensen wisten toen ook vaak van niks. Iemand zei me: maar ik kan niet paardrijden, ik ben bang voor paarden, kan ik dan wel meedoen? Dan zei ik: dan ben jij iemand die slecht paardrijdt. Die mensen had je toen natuurlijk ook. Waarom zou je die angst niet gebruiken voor je ervaring?” Mensen die niet zo veel kunnen, die het allemaal niet zo goed weten – hele en halve buitenstaanders die hun weg proberen te vinden door de kou, de onzekerheid en de dreiging van oorlog. Het voelt echt.

Minervini plaatste zijn film ook bewust aan de buitengrens van het conflict, Montana, waarover Amerikanen geen vastomlijnde historische ideeën hebben – gebeurde daar überhaupt wel wat in die tijd? Het gaf zijn zelf-acteurs de ruimte om zich van hun eventuele kennis van de Amerikaanse Burgeroorlog niet te veel aan te trekken.

Van buitenaf kijken
Maar als The Damned bijna net zo direct en waarachtig voelt als zijn eerdere, contemporaine films, en als zijn onderwerpkeuze – de worsteling van met name mannen aan de onderkant van de Amerikaanse samenleving, de ‘verdoemden’ – niet wezenlijk veranderd is, waarom dan dit keer toch een historisch drama? Ook daarop is het antwoord: om van buitenaf te kunnen kijken. “Natuurlijk gaat deze film ook over nu. Over de angst voor instituten, over paramilitaire organisaties, over de coup van 6 januari, over alle parallellen met het heden. Maar ik denk dat het makkelijker kan zijn om vrijuit te spreken binnen een fictieve wereld. Zonder de last van de recente geschiedenis.”

Opzij stappen om iets helderder te kunnen zien. Vanuit de marge, door de verwarring heen, de essentie zoeken. Aan de rand van de gebeurtenissen, vanuit een daar en toen, treft deze buitenstaander zo opnieuw het hart van de Amerikaanse samenleving.