Kira Kovalenko over Unclenching the Fists

'Deze gevoelens deelt iedereen in onze regio'

Kira Kovalenko

Na filmtalent Kantemir Balagov staat opnieuw een grootse regisseur op uit de Noordelijke Kaukasus. Kira Kovalenko maakte een beklemmend en indringend familiedrama, waarin niemand durft te ontsnappen uit een verstikkende situatie. “Ze zijn allemaal gevangenen van hun eigen familie.”

In de filmgeschiedenis bleef de Noordelijke Kaukasus altijd een onderbelichte streek. Tijdens de hoogtijdagen van de Sovjet-filmproductie lag de focus op de prominente filmstudio’s in Rusland, Oekraïne, Armenië en Georgië. Pas in 2011 kwam daar verandering in met een eenmalige filmworkshop van filmauteur Aleksander Sokoerov. Het leverde onder meer Tesnota (2017) op, het briljante speelfilmdebuut van Kantemir Balagov uit Naltsjik.

Ook de uit Noord-Ossetië afkomstige Kira Kovalenko behoorde tot de selecte groep getalenteerde jonge makers die begeleid door Sokoerov zochten naar een filmische vorm voor zeer lokale en persoonlijke verhalen. Kovalenko’s tweede speelfilm Unclenching the Fists bewijst nu opnieuw wat voor een unieke en intense cinema deze bijzondere workshop heeft opgeleverd.

Unclenching the Fists

Repressie
Kovalenko liet zich voor Unclenching the Fists inspireren door Fists in the Pocket (1965). In dat broeierige en verontrustende Italiaanse debuut rekende Marco Bellocchio aan de hand van een beklemmend familiedrama af met de verdrukte herinneringen aan het Italiaanse fascisme.

Voor Kovalenko is verstikkende repressie binnen een familie een manier om terug te blikken op de politieke trauma’s uit het recente verleden van haar staat. Noord-Ossetië ligt naast Tsjetsjenië, waar vanaf de jaren negentig twee bloederige onafhankelijkheidsoorlogen werden gevoerd tegen het onderdrukkende Rusland.

Kovalenko maakte deze film dus om de blijvende trauma’s van (onder meer) die tijd vanuit hedendaags perspectief te bekijken. “Het is een film over een land dat nog steeds moet herstellen van haar wonden”, stelde ze in 2021 op het filmfestival van Cannes, waar haar film de Un Certain Regard-competitie won. “De littekens zijn niet alleen lichamelijk, maar ook mentaal.”

Hoofdpersonage Ada (Milana Aguzarova) is de belichaming van dit land. De littekens op haar lijf zijn permanent en ook haar mentale verwondingen willen maar niet helen. Op een bepaalde manier lijkt ze nooit volwassen te worden – ze is vastgepind op het ongemakkelijke punt tussen kind en adolescent.

Kleurrijk schrijnend
Onder het wakende oog van hun strikte vader houden Ada en haar broertje het maar net uit in de mijnstad Mizur. Kovalenko zet die omgeving neer als uitzichtloos en ellendig, zonder te vervallen in de typische clichés van leegstaande gebouwen, verval en rot. De kleuren zijn juist flink opgeschroefd, waardoor de relatieve leegte van de plek nog schrijnender voelt.

Een veelzeggend detail is hoe verveelde jongetjes vuurwerk tegen de buitenwand van een huis smijten. Het beeld blijft lang genoeg hangen om te registreren dat het gebouw al helemaal onder het zwarte roet van de rotjes zit. Dit is wat deze jongetjes de hele dag doen, benadrukt Kovalenko met dat beeld, omdat ze nergens anders hun kinderlijke energie in kwijt kunnen. “We hebben zo weinig mogelijk aangepast aan de locaties waar we schoten”, vertelt Kovalenko. “Het enige wat we hebben gedaan is het gevoel dat die plek oproept wat meer benadrukken.”

Ada’s oudere broer Akim heeft zich wel weten los te wrikken uit de greep van hun vader en is verhuisd naar de grote stad. Zijn afwezigheid heeft een voelbare leegte achtergelaten in de veel te krappe flat van het gezin. Precies daar wringt Kovalenko al het drama uit. Net als in Tesnota schuilt een ambigue seksuele energie onder het oppervlak van de film.

Deze incestueuze spanningen (ook een element dat de film deelt met Fists in the Pocket) zijn volgens Kovalenko het resultaat van een familiesituatie waarin niets bespreekbaar is. “Als de communicatie binnen een familie stokt en mensen niet weten hoe ze zich verbaal moeten uiten, wordt het lichaam in de strijd gegooid. Men uit zich dan met fysieke handelingen.”

Loslaten
De titel Unclenching the Fists brengt exact het gevoel van de film over: krampachtig, strak, gespannen, intens. De titel verwijst naar dat wat niemand in de film lijkt te kunnen: loslaten, ruimte geven, de vrijheid opzoeken. Het levert extreem intense en vaak verontrustende scènes op.

Dat Kovalenko zulke situaties heeft weten te filmen met een cast die bijna volledig bestaat uit niet-professionele acteurs zegt veel over waar zij staat als regisseur. Ze benaderde de film als een groots theaterstuk: elk gebaar, elke handeling is tot in detail gerepeteerd. Juist daaruit komen vloeiende, natuurlijke scènes voort. De verstikkende energie wordt benadrukt door de beklemmende beeldvoering van de talentvolle jonge cameraman Pavel Fomintsev.

Om de juiste personen te vinden voor deze rollen reed Kovalenko’s team onafgebroken door Noord-Ossetië, langs scholen, universiteiten, bibliotheken, pleinen en winkels. Aguzarova is briljant als de getraumatiseerde Ada en ook de andere acteurs voelen als mensen van vlees en bloed, waardoor de grens tussen feit en fictie lijkt te vervagen. Dat was ook het punt van deze film voor Kovalenko, die benadrukt hoe herkenbaar delen van dit verhaal zijn voor al haar landgenoten. “Deze film staat symbool voor gevoelens die iedereen uit deze regio met elkaar deelt.”

Maar omdat de nadruk toch echt het meest op Ada ligt, kiest Unclenching the Fists vrij nadrukkelijk voor een feministisch perspectief op de nationale trauma’s. “Mijn hoofdpersonage is niet alleen een gevangene van haar eigen familie, maar ook van haar eigen lichaam”, legt Kovalenko uit over deze keuze. “In zekere zin kan ze zich niet ontwikkelen tot vrouw. Ze zit daarvoor vast in de greep van haar familie. Wat ik uiteindelijk met deze film wil zeggen is dat voor ons allemaal tijd wordt om te leren die greep los te laten.”