Johan Grimonprez over Shadow World
'De gedachte dat agressie de motor is van de evolutie is volkomen achterhaald'
In de onderzoeksdocumentaire Shadow World onderzoeken Johan Grimonprez en Andrew Feinstein de miljardencorruptie in de internationale wapenhandel. Die corruptie gaat verder dan financiële belangen, maar heeft ons hele politieke systeem geïnfiltreerd.
“Corruptie is geen bijverschijnsel van de internationale wapenhandel”, ontdekte de Belgische filmmaker Johan Grimonprez (dial H-I-S-T-O-R-Y, Double Take) tijdens het maken van zijn nieuwste film Shadow World. “Terwijl ik met de Zuid-Afrikaanse journalist en oud-ANC-parlementariër Andrew Feinstein bezig was zijn boek The Shadow World: Inside the Global Arms Trade (2011) te verfilmen, kwam ik er steeds meer achter dat het precies de modus en het bestaansrecht van de wapenhandel uitmaakt.”
Vijf jaar geleden werd Grimonprez opgebeld door producent Joslyn Barnes van Louverture Films. Ze kende hem van zijn eerdere werk en vroeg hem of hij zin had om een film te maken over corruptie rond de internationale wapenhandel. “Ik dacht: ‘Oh, nee!’ Ze vermoedde dat het wel een onderwerp zou zijn wat ik wilde aankaarten, maar ik was zelf op dat moment meer bezig met Michael Hardts idee rond ‘the common‘, het gemeenschappelijke, het gedeelde dat ten grondslag zou moeten liggen aan politiek en economie; en een ander project dat nu ook wel zo’n beetje op poten staat: On Radical Ecology and Tender Gardening. ‘Eigenlijk heb ik veel meer zin om een liefdesverhaal te gaan uitwerken’, zei ik zo’n beetje lachend. En toen schertste ze: ‘Love? But love is worse than war‘.”
“Haar grap was innemend, maar ik dacht wel na vijf jaar rond terrorisme te hebben gewerkt met dial H-I-S-T-O-R-Y, en toen de Koude Oorlog heruitgraven, en alles rondom het begin van de angstindustrie voor Double Take, dat ik in plaats van altijd maar te bekritiseren ook wel eens wilde aanduiden waar we dan wel naartoe kunnen. Er is zo’n nood aan een nieuw politiek verhaal dat we samen kunnen vertellen. Het politiek verhaal van nu is uitverkocht. Dat is nu ook het begin van Shadow World, waar journalist Chris Hedges het heeft over een corporate coup d’etat die heeft plaatsgevonden, een staatsgreep door bedrijven. Via een achterdeurtje is dat politieke verhaal toen wel binnengeslopen.”
Moest je eerst de geschiedenis van de twintigste eeuw uitpluizen om nu dit verhaal over het heden te kunnen vertellen? “dial H-I-S-T-O-R-Y is uitgemond in 2001, het 9/11 en Double Take is op een bepaalde manier ook een ‘double take’ op dial H-I-S-T-O-R-Y. Voor mij analyseren die tegelijkertijd ook de geschiedenis van de media. YouTube zit er eigenlijk al op een bizarre manier in vervat. Die twee films zijn compleet gevat in het verhaal van de Koude Oorlog. Double Take eindigt met Rumsfeld die het over ‘the unknown unknowns‘ heeft, zijn beroemde quote over het bewijs voor de massavernietingswapens in Irak. Ik maak aan het einde van die film wel een toespeling op de vraag waar het nu verder naartoe gaat. Shadow World start ongeveer in de jaren tachtig, op het kantelpunt van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de ontmanteling van de Berlijnse Muur. Je zou kunnen zeggen dat vanaf de jaren tachtig, met de deregulering van de markten beetje bij beetje de corruptie waar het in Shadow World over gaat al werd geplant.”
Als je het woord ‘geplant’ gebruikt, suggereer je dat het welbewust gebeurde. Is dat ook je stelling? “De film geeft een podium aan heel veel mensen, geplukt uit heel veel dingen die ik samen met Andrew Feinstein ben gaan onderzoeken. Bijvoorbeeld Jeremy Scahill die zijn eerste boek over Blackwater verder uitpluist in het vervolg Dirty Wars: The World is a Battlefield, dat laatste is letterlijk een statement van Rumsfeld in een van zijn snow-flake memo’s. Dat dus inderdaad dingen al werden uitgezet. De deregulering maakte dat de greep van bedrijven sterker werd. Beetje bij beetje zie je, zoals ex-militair Lawrence Wilkerson ook zegt: ‘We hebben een van de minst te privatiseren publieke functies geprivatiseerd. We hebben oorlog geprivatiseerd.’ En daarmee het monopolie van de staat op geweld. Jeremy Scahill schrijf hoe bedrijven hun eigen privéleger kunnen engageren. Dat er bedrijven zijn met een grotere omzet dan het bruto binnenlands product van een klein land die eigenlijk een democratie omver kunnen werpen. Als je kijkt naar handelsverdragen als TTIP, dan zijn de consequenties daarvan eigenlijk al werkelijkheid: dat er een soort van tribunaal gestuurd door de grote economieën en bedrijven kan beslissen om een democratie een rechtszaak aan te doen. Dat is uitermate gevaarlijk.”
Jij hebt nu deze geschiedenissen en gebeurtenissen ontrafelt, ben je er nu achtergekomen of die corruptie welbewust is ingezet, als een soort masterplan, of dat het een meer toevallig tot het ander heeft geleid?
“Ik denk dat het een combinatie is. Ik ben begonnen met Andrews boek te lezen. Dat is een encyclopedie van zevenhonderd pagina’s met bijna drieduizend voetnoten. Daaruit het ik geprobeerd te destilleren waar de film over kon gaan. Je zoekt naar templates, en naar wat al die zaken gemeen hebben. En een daarvan was wat met Basil Zaharoff in de Eerste Wereldoorlog begon, die wapens aan beide partijen verkocht, dat ‘wheelen en dealen’ met beide partijen. Het ging niet over ethiek, of over politiek, maar gewoon over pure hebzucht. Van begin af aan zijn wapenhandelaren maar met één ding begaan en dat is puur centen maken. En eigenlijk begint daar het ondermijnen van de politiek en de democratie.
“Dat is één template, dat al die wapenhandelaren vaak double dealers zijn. Het tweede is dat het niet gaat om een aantal kleine wapenhandelaars die corrupt zijn, maar dat het spel gespeeld wordt op politiek niveau, dat politici de grootste wapenhandelaren zijn. Zij zijn de verkoopsmannetjes van die grote bedrijven. En dan spreken we over de voormalige Britse premier Tony Blair en oud-president van de VS Ronald Reagan, maar ook Hilary Clinton, wat nu blijkt uit de recente wikileaks. En uiteraard de Republikeinse ex-vice-president Dick Cheney, die voordat hij de running mate werd van George W. Bush, CEO was van oliedienstverlener Halliburton, en voordien nog Minister van Defensie, een duidelijk voorbeeld van die revolving door waar in de film over gesproken wordt, het heen en weer hinken tussen de privésector, die bedrijven en de politiek. Als journalist Chris Hedges dat een coup d’etat in slow motion noemt, dan is dat effectief ook zo waar. Door dit soort dingen is het politieke leven helemaal uitverkocht. Dan denk je aan K Street in Washington, dat synoniem is geworden voor de lobbyindustrie in Amerika, waar je meer lobbyisten hebt dan politici. Bill Harting vertelt in de film dat er voor elke politicus in Washington drie defensielobbyisten zijn, daarbij spendeert bijvoorbeeld Lockheed 100 miljoen dollar aan lobbyen, waar ze miljarden aan regeringscontracten voor retour krijgen. Erger nog, de lobbyisten pennen zelf de wetgeving neer, die dan kant en klaar onder de neus van de politiekers wordt geschoven. En hetzelfde fenomeen is nu aan de gang in Brussel.
“Dat noemt Pierre Sprey in de film ‘the feedback principle‘, dat je iets tegen een percentage verkoopt, wat ingebed zit in een corrupte deal, waarbij meer gevraagd wordt dan materiaal waard is, en dat is dan wat onder het mom van een ‘front company‘ op een aparte bank wordt gezet op de Cayman-eilanden of in Zwitserland of noem maar op en dan ontdekken mensen dat ze met de corruptie veel meer verdienen dan wat ze verkopen, dus gaan ze maar corruptie verkopen.”
Dat is een van de sleutelzinnen in de film: corruptie is handelswaar geworden. Ben jij ook geïnteresseerd in de psychologie erachter? Waarom mensen vatbaar zijn voor geld en corruptie?
“Wat mij uitermate boeide was de vraag: hoe praten mensen dat goed voor zichzelf? Daar worden allemaal mythes tegenaan gegooid, dat de mens van nature agressief zou zijn, dat het sociaal Darwinisme is, greed is good, en op den duur gaan we geloven dat het natuurlijk is. Maar misschien is dat wel niet zo. En dat ben ik dan ook gaan uitpluizen. Dat was mijn huiswerk van de afgelopen vijf jaar. Ik ben bijvoorbeeld alles gaan lezen van primatoloog Frans de Waal die empathie en coöperatief gedrag in kaart brengt als fundament van onze maatschappij, en Richard Wrangham die in The Demonic Males mannelijk gewelddadig gedrag evolutionair onderzoekt, dat is dan meer de andere kant. De gedachte dat agressie de motor van de evolutie is, is volkomen achterhaald.
“In de jaren zeventig had je The Selfish Gene van Richard Dawkins, dat het neo-Darwinisme in gang zette. Maar nu heb je boeken over empathie. Op het gebied van cognitieve wetenschappen, kinderpsychologie, sociale wetenschappen, zelfs op het gebied van neuroscience is men met heel andere dingen bezig. Raymond Tallis zegt in de film: ‘The selfish gene is impossible, it’s only a complex molecule‘, we leven met vijftigduizendmiljoen cellen in ons lichaam, die werken allemaal samen. Werken ze niet coherent samen dan ontstaat kanker, net als de uitspattingen van de defensiesector dat als een kanker onze maatschappij opvreet. Coöperatief gedrag staat nu heel sterk in de kijker. Maar toch zijn die mythes ons nog altijd ingebakken. Hillary Clinton zwaaide ook nog met The Demonic Male om te rechtvaardigen dat ze achter Saddam Hoessein aangingen.
“Een laatste voorbeeld: Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey, die begint met dat beroemde shot van een aap die rechtop gaat staan en zogenaamd ontdekt dat hij een bot als wapen kan gebruiken en het begin inluidt van onze evolutie. Dat is compleet achterhaald. Dat was destijds gebaseerd op Raymond Dart die in de Swartkrans-grot in Zuid-Afrika een soort massagraf had gevonden van allemaal schedels van de Australopithecus met twee afdrukken erin waarvan men aanvankelijk dacht dat die veroorzaakt waren door een slag met een scheenbeen met twee knobbels erop. Dat zou het eerste bewijs van oorlog zijn geweest. Het werd letterlijk de inspiratie voor Kubricks openingscène.
“Maar dan komt K.C. Brain en die zegt: ‘Nee, dat is geen moordwapen, ze zijn om het leven gekomen door de beet van een jaguar die daar ook in de buurt van die grot rondwaarde, waarvan de slagtanden, die in dezelfde geologische laag terug gevonden werd, precies pasten in de gaten van elke schedel uit die grot. Dus eigenlijk waren ze niet de hunter maar de hunted. Het idee dat we hebben van het begin van onze evolutie, onder andere door Space Odyssey, beelden die zo sterk in ons ‘geheugen’ zijn gegrift, zijn compleet verkeerd.”
Maar dat zijn niet alleen verhalen die sinds de opkomst van de media ons beeld van de mens bepalen. Dat narratief is hier in het Westen al zo oud als de Griekse filosofie. “Hitchcock zei: ‘Een goed verhaal heeft een bad guy nodig.’ Het is sensatie. Frans de Waal zegt het ook: ‘Er zijn veel meer verhalen te vertellen over coöperatief gedrag dan over oorlog.’ Maar toch. De media spelen erop in. Iemand anders die we hebben geïnterviewd, antropoloog Brian Ferguson zei: ‘Leaders favor war, because war favors leaders.‘ Dat wil zeggen dat er altijd profijt uit is te trekken. Waarom gaat een soldaat uit Amerika naar Irak? Dat is om zijn school en huur te betalen, niet omdat hij zo agressief is. Dat is iets wat van bovenhand wordt opgelegd. Daar zit een heel economisch machtssysteem achter wat op den duur een selffulfilling prophecy wordt.
“Het grote verschil met dial H-I-S-T-O-R-Y en Double Take is de narratieve lijn. In dial H-I-S-T-O-R-Y, wordt de structuur bepaald door de romans van Don DeLillo. Voor Double Take heb ik Tom McCarthy gevraagd het verhaal van schrijver Jorge Luis Borges die zichzelf tegenkomt te herschrijven voor de figuur van Hitchcock. Dus dat is ook een fictieve narratieve lijn geplaatst tegen de politieke achtergrond van de Koude Oorlog. Maar Shadow World vertrekt puur vanuit onderzoeksjournalistiek, en is uiteraard opgebouwd uit talking heads.”
Tegelijkertijd ook hier weer verhalen van de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano. “Ik heb wel geprobeerd om ze op een andere manier in te zetten. We hebben ook nog aan Mahmoud Darwisj gedacht. Die zegt – en dat is ook wat filosoof Michael Hardt zegt –: In De heerser van Machiavelli wordt de vraag gesteld, kiest de prins voor leiderschap gebaseerd op liefde of op angst? En Darwisj zegt: poëzie kiest de kant van de liefde. Hij kiest als dichter de kant van de liefde om juist de condities te ontmaskeren die hem beletten om überhaupt over de liefde te kunnen schrijven.
“Ik voelde wel dat we behoefde hadden om iets tegenover het verhaal van de oorlog te zetten, maar het verhaal van oorlog en vrede is zo uitgekauwd, dat het nog moeilijk is daar iets boeiends over te zeggen. Het was boeiender om angst tegenover liefde te zetten, om dat open te breken. Natuurlijk is er ook een probleem, en Hardt weet dat ook, als je liefde en politiek gaat vermengen. Dat is wat filosofe Hannah Ahrendt zegt: liefde voor de partij leidt tot fascisme.
“Galeano’s verhalen zijn meer een soort adempauzes. Maar het is niet zo dat de film een fictieve structuur heeft, alhoewel bepaalde politieke ficties en mythes dan weer ontmaskerd worden in de film, want het politiek machtsspel maakt immers ook gebruik van verhaaltjes, zoals meer bepaald de leugens rond weapons of mass destruction.”
Al zou je ook kunnen zeggen dat de hele film een realiteit is, maar ook een fictie, omdat het een narratief is wat we met z’n allen in stand houden. “Inderdaad. Daar speelden dial H-I-S-T-O-R-Y en Double Take ook al op in. Die Hitchcock die die andere Hitchcock een kopje kleiner probeerde te maken. De angst voor de ‘ander’ wordt in de Koude Oorlog geprojecteerd op communistische en kapitalistische naties, de twee gigantische machtsblokken in de wereld van dat moment, en wordt politiek gemaakt.”
Jij wilt laten zien dat er ook een ander verhaal is, dat misschien meer te maken heeft met hoe de mens van nature als coöperatief wezen functioneert, dus dat zou betekenen dat we nu feitelijk allemaal in een fictie leven.” Natuurlijk, politiek is ook een verhaal. De massavernietigingswapens die de aanleiding waren voor de Amerikaanse inval in Irak zijn ook een verhaal. Een fictie, maar die werd realiteit. Karl Rove, adviseur tot Bush junior, beweerde immers: ‘We are an empire now, we make reality!‘ Net zoals al die sociaal-Darwinistische ficties in de economie – greed is good, hebzucht heeft zin. Maar misschien ligt de economie wel precies daarom op z’n gat.
“‘Cooperation beats competition, even in war‘, schrijft Robert Wright in zijn boek Nonzero, waarin hij ook beschrijft hoe oorlog altijd een verlies-verlies-situatie is, in tegenstelling tot handel die een win-win-situatie kan zijn. Maar als oorlog handel wordt, dan wordt economie ook oorlog, en dan loopt dat ook vast. Maar goed, we hadden het over Galeano…”
…en de rol van het fictieve verhaal. “Syrië is ook een compleet fictief verhaal. Vijay Prashad legt dat uit aan de hand van hoe Amerika het heeft over ‘goede’ en ‘slechte’ terroristen en zich mengt in ‘proxy-wars’ die compleet worden gemanipuleerd in de mainstream media. Onlangs publiceerde de Sunday Times dat de Britse PR-firma Bell Pottinger, onder meer opgezet door Timothy Bell, de voormalige spindoctor van Margaret Thatcher, tijdens de Irak-oorlog voor 540 miljoen aan fake terroristische video’s heeft geproduceerd. De oorlog in Irak is ons ook met een bullshitverhaal verkocht.”
Je zult je er vast van bewust zijn dat de hoeveelheid bullshitverhalen die er in de politiek en de media worden verkocht ook voor zorgen dat mensen onverschillig worden, zich afkeren van droge journalistiek die z’n feiten checkt, met het idee: ‘dat zal ook wel niet waar zijn’. “Denk je dat? Ik ben geen postmodernist. Je moet natuurlijk met een kritisch oog naar je bronnen kijken. Maar vroeger trapten we allemaal met open ogen in de mooie mainstreamverhaaltjes en nu is er zoveel onderhuids aanwezig wat je kunt onderzoeken. Zet Democracy NOW maar tegenover CNN en je ziet zelf dat ze een ander verhaal vertellen. Het verhaal van de wapenhandel is ook het verhaal van big pharma, het verhaal van de banken, en het verhaal van de media.”
Is Shadow World een activistische film? “Ik ben een activist, maar dat sluit poëzie niet uit. Maar ik heb wel mijn huiswerk gemaakt. Ik ben op zoek gegaan naar een ander politiek verhaal. Ik wilde dat er iets zou doorschemeren over hoe wij in de wereld kunnen staan als een wij. Ik wilde niet alleen dingen aankaarten, maar ook kantelen. Dat is niet alleen het verhaal van Galeano, maar ook Chris Hedges is daar heel belangrijk in. Na twintig, dertig jaar op het slagveld te hebben gestaan vraagt hij zich af wat echt belangrijk is in deze wereld en hij concludeert dat dat de relatie is die we met de ander kunnen leggen.
“We hebben heel veel over de opbouw gepraat. We wilden een groot publiek aanspreken. Als je een mainstreamverhaal wilt ontmaskeren, moet je dat op een heel heldere, journalistiek en juridisch onderbouwde manier doen, want anders verdwijnt het in een moeras.”
Shadow World is een film die zijn eigen schaduwwerelden oproept. Je bent ook nog bezig met een spiegelfilm: Blue Orchids en kleinere spin-offs onder andere over Michael Hardt, wiens naam al een paar keer is gevallen. “Andrew en ikzelf hadden het liefste een vier uur durende film gemaakt. Maar dat was niet te betalen. Misschien dat die er nog een keer gaat komen. Blue Orchids is een ander verhaal. We hebben een wapenhandelaar geïnterviewd die achteraf niet bleek te zijn wie hij zei dat hij was. Dat had verder niet zoveel met zijn rol als wapenhandelaar te maken, maar ik vond dat toch boeiend, omdat hij een spiegel is van hoe die wereld in elkaar zit. Maar als je een mainstream verhaal rond wapenhandel gaat ontmaskeren dan kun je niet – wat ik heel graag doe – op die dubbele betekenissen gaan spelen: wat is nu ‘écht echt’ en wat is niet echt? Daar is onderzoeksjournalistiek niet het goede genre voor. Dat moet je op een andere manier benaderen. Hij was een van de weinige wapenhandelaren die uit de school durfde te klappen en het durfde te hebben over corruptie en durfde te zeggen dat politici een soort prostituees zijn, alleen iets van een meer prijzige klasse. Hij was heel theatraal, en verbaal begaafd. En dat was ook precies zijn job: hij verkoopt materiaal door verhaaltjes te verkopen. Dat is wel een kern van de film. Ook politici verkopen een verhaal wat niet altijd met de realiteit strookt.”
Er is een vreemde paradox: het feit dat iemand gecompromitteerd is maakt hem nog geen onbetrouwbare getuige in het hele verhaal. “Precies. Ik vind dat in het hele verhaal rondom de weapons of mass destruction de George Bushes en Tony Blairs van deze wereld ook een soort Riccardo Privitera’s zijn. En dat er een soort spiegel wordt opgezet die standaard is in de wapenhandel en de politieke wereld. Privitera is de vertegenwoordiging van een wereld waarin met nepcontracten wordt gewerkt, waarin deals worden gesloten, maar goederen niet worden geleverd, alleen maar zodat het geld kan worden overgemaakt. Als de verteller van dat verhaal zelf onbetrouwbaar blijkt, dan is dat een symptoom van die wereld. De film gaat over corruptie, en de verteller is gecorrumpeerd. Als we dat zichtbaar kunnen maken, ontmaskeren, open kaart over spelen, dan wordt dat verhaal niet alleen boeiender, dan raken we ook aan de kern. Andrew is nu een verhaal aan het schrijven voor Granta, waarin hij het hele journalistieke proces achter het maken van de film uiteenzet. Alles wat in Shadow World wordt gezegd is gefactcheckt, door meerdere bronnen ondersteund, en juridisch afgekaart. Er zijn wel andere vragen die in Blue Orchids aan de orde komen, maar dat is een ander soort film.”
Blue Orchids, die je me in een nog niet affe versie hebt laten zien, is ook weer een dubbelgangersverhaal, met Chris Hedges en Riccardo Privitera als tegenpolen. Door de montage en het gebruik van spreekshots, en luistershots met hun eigen stem, discontinuïteit en asynchroniciteit van geluid en beeld, gaan ze zowel met elkaar als met zichzelf een gesprek aan. “Dat doe ik ook in Shadow World. Ik vind het een boeiender oplossing dan met archiefmateriaal illustreren wat ze zeggen. Dat vind ik zelf de meest saaie manier om het aan te pakken. Ik heb liever dat je zelf ontdekt wie iemand is. Daar waren we al met de opnames mee bezig. Onze cinematograaf Nicole Mackinlay Hahn draaide vaak met twee camera’s, al was het soms maar een iPhone. En ik heb haar altijd gevraagd de camera al aan te zetten als mensen binnenkwamen en door te laten lopen als ze even stilvielen of nadachten. Als Hedges spreekt over zijn trauma’s en uitkomt bij liefde, en dan niet de liefde van het burgerlijke koppel, maar de agape, de transcenderende liefde, het puur gewoon relateren, dan laat ik gewoon die B-roll van zijn gezicht zien. Soms kan een persoon zich juist als hij niet praat blootgeven. Ik vind dat een mooie manier van portretteren.
“De stap van Double Take naar Shadow World is een stap van mediamanipulatie naar een ontologie. Ik kan het niet anders uitleggen. Ik heb het daar veel met Michael Hardt over gehad. Het gaat over zijn. Als Hardt het over liefde heeft, heeft hij het ook altijd over een ‘ontologie van de liefde’. Het gaat over zijn. Het gaat over realiteit. En dat die realiteit niet is wat hij lijkt. Het gaat niet om de manipulatie van een medium, maar over de manipulatie van de realiteit. De realiteit staat op het spel. Dat is precies wat ik aan het onderzoeken ben in Blue Orchids.”
Maar je gaat naar een ontologie van een werkelijkheid die volkomen gemedialiseerd is. “Niet noodzakelijk. Als cognitieve wetenschapper Raymond Tallis het over kietelen heeft, en over het feit dat we onszelf niet kunnen kietelen, dan zegt hij: als jij mij kietelt, dan weet ik dat jij bestaat. Omdat ik mijzelf niet kan kietelen. Dat is voorbij gevangen zitten in uw kop. Dat gaat over dat je het bestaan van de ander kunt toetsen. Bewustzijn zit niet in je hoofd gevangen. Het is relationeel. Dat is een ontologie van otherness. We zijn alleen onszelf in de dialoog met de ander.
“En als Michael Hardt het over liefde heeft, dan heeft hij het over hetzelfde. Idem de El Salvadoriaanse mensenrechtenactiviste Martha Benavides die zegt: Je hoeft geen vrede te brengen, je hoeft me niet te empoweren, ik bén vrede, ik bén power. Dat is een ontologie.
“Dat was een grote discussie in de film. Ik wilde absoluut dat Raymond Tallis over kietelen sprak in een film over oorlog. Het heeft me even pijn gedaan dat we dat eruit hebben moeten knippen.”
Op donderdag 17 november 2016 zal Dana Linssen na de IDFA-vertoning in EYE in gesprek gaan met Johan Grimonprez en Andrew Feinstein.