Feras Fayyad over The Cave

In de beklemmende, feministische documentaire The Cave, gefilmd in een Syrisch ondergronds ziekenhuis, portretteert Feras Fayyad kinderarts en manager Amani Ballour en haar dappere collega’s. “De film laat zien hoe vrij we kunnen zijn als we ons laten leiden door vrouwen.”

Na het voor een Oscar genomineerde Last Men in Aleppo (2017), over de Syrische reddingsorganisatie Witte Helmen, focust documentairemaker Feras Fayyad zich in The Cave opnieuw op hulpverleners tijdens de Syrische Burgeroorlog. Vanaf 2016 volgt de camera gedurende drieënhalf jaar de onverschrokken kinderarts Amani Ballour en enkele van haar gelijken in een ondergronds ziekenhuis in Syrië, gelegen in Oost-Ghouta, een buitenwijk van Damascus waar 400 duizend burgers worden omsingeld door troepen van het Syrische regime.

De jonge medicus, die in de film haar dertigste verjaardag viert, is door haar collega’s – zo’n 150 man en vrouw sterk – verkozen om de instelling te leiden. Daarmee is ze, tot onvrede van sommige hardvochtige mannen, de eerste vrouwelijke ziekenhuismanager uit de Syrische geschiedenis. Het bestieren van de ziekenboeg blijkt al snel een flinke beproeving: er zijn medicijntekorten en het gebouw, dat deel uitmaakt van een nauw gangenstelsel, wordt regelmatig gebombardeerd door Syrische en Russische gevechtsvliegtuigen, waardoor de levens van het medisch personeel dagelijks op het spel staan.

Grenzen verleggen
Tijdens het IDFA, waar The Cave zijn Nederlandse première beleefde, vertelt Fayyad waarom hij een feministische film wilde maken: “Ik groeide op met zeven zussen en veertien tantes. Mijn moeder is een sterke Koerdische vrouw die ons van jongs af aan leerde over het onrecht dat vrouwen wordt aangedaan in Syrië.” Van dit onrecht werd Fayyad in 2012 getuige, toen het Syrische regime hem detineerde vanwege de films die hij had gemaakt over de protesten. “In mijn cel hoorde ik de geluiden van vrouwen die werden gemarteld.”

Fayyad kwam een jaar later vrij, na achttien maanden cel. “Toen leerde ik dokter Amani kennen. Ik kreeg beeldmateriaal toegestuurd waarop ik haar zag rennen na een gifgasaanval.” De filmmaker was direct geïntrigeerd: “Ze bleek een vrouw die de conservatieve samenleving en de rol van religie trotseert; ze probeert continu de grenzen te verleggen. Ze bekijkt alles om haar heen op kritische wijze. Dat zij pas de eerste ziekenhuismanager is in onze geschiedenis, is uitzonderlijk, en exemplarisch voor de tragedie die het patriarchaat is.”

We zien nijpende scènes waarin de rol van de vrouw in de Syrische samenleving wordt bediscussieerd, waarbij een man misogyne uitspraken doet in de trant van ‘vrouwen moeten thuisblijven’. “Het gaat vooral om het gevecht om het vrouwelijk lichaam”, zegt Fayyad. “Om de existentiële vraag: van wie is het? Dokter Amani is zich hiervan bewust; ze is bijvoorbeeld niet getrouwd. Hoewel het hier gebruikelijk voor vrouwen is om op twintigjarige leeftijd te huwen, of soms veel eerder, heeft dokter Amani besloten haar leven te wijden aan haar werk.”

Murw gebeukt
Fayyad liet de jonge dokter bewust in het ongewisse over haar hoofdrol worden. “Dat was ook om veiligheidsredenen, en mensen reageren anders op de camera wanneer ze weten dat de film deels om hen zal draaien.” Ook de drie cameramannen die Fayyad op afstand aanstuurde – het was onmogelijk voor hem om op locatie te filmen, omdat hij dan opnieuw zou kunnen worden opgepakt, en mogelijkerwijs gemarteld en vermoord – wisten van niets.

De Syriër licht toe: “Ik moest op afstand met ze communiceren. Wat ze hadden gefilmd stuurden ze me via internet. Het zijn drie mannen die ervaring hadden met still-fotografie, maar niet met observerende cinéma vérité, waarin ze personen een lange tijd moeten volgen. En ze hadden al helemaal geen ervaring met het filmen van vrouwen. Dat was dus wel lastig voor ze, maar na een jaar voelden ze zich comfortabeler. Ik voerde talloze gesprekken met ze over genderverhoudingen en discriminatie. Zelf zagen ze na enige tijd ook in wat een bijzondere vrouw dokter Amani is. Toen begonnen ze ook met meer passie te filmen.”

Fayyad verbleef zelf afwisselend in Idlib en Aleppo, van waaruit hij de crew aanwijzingen gaf op basis van het toegestuurde beeldmateriaal. Zo ontstond er na 3,5 jaar een immens beeldarchief. Dit werken op afstand was frustrerend: “Ik moest voor mijn eigen veiligheid elke paar dagen verhuizen.”Al die tijd was het überhaupt maar de vraag of de film er ooit zou komen. “Er waren meerdere momenten waarop ik wilde stoppen, dat ik geen films meer wilde maken, murw gebeukt door de bombardementen. Maar dan sprak ik met dokter Amani, en dan vertelde ze me over haar tegenslagen, en haar vasthoudendheid. Dat inspireerde mij zeer.”

Baken van hoop
Zo ontstond er uit een digitale berg aan beeldmateriaal een feministische film over een kleine gemeenschap. “Terwijl ik door de opnames heen struinde zocht ik naar mijn verhaal; ik wilde geen traditionele oorlogsfilm maken. Ik kwam erachter dat het ziekenhuis niet uitsluitend een plek is waar mensen worden behandeld, het is ook een bastion van cultuur, een inspirerend baken van hoop en een democratie in het klein.”

Het ziekenhuis in The Cave draait dan ook op menselijk doorzettingsvermogen, om hoe je hoop kan hebben, zelfs als de toekomst onduidelijk is, legt Fayyad uit: “Ineens vallen de kleine zaken des levens op, zaken die je niet ziet als je een comfortabel leven leidt: het vieren van een verjaardag, het ontvangen van een cadeau, met iemand bevriend zijn, deel uitmaken van een familie. Het is de interactie tussen mensen, tussen het personeel, die tot vreugde leidt. Die ervoor zorgt dat we doorgaan met wat we doen.”

“Maar”, zo benadrukt Fayyad, “die harmonie heeft wel te maken met een feministische manier van denken.” En deze feministische inborst is behoorlijk uniek, aldus de Syriër: “Dit is een verhaal dat geen enkele romancier had kunnen bedenken. Met een vrouw die de leiding neemt en zich inzet voor vrouwenrechten, om te zorgen dat het aantal vrouwelijke werknemers toeneemt. Want op een gegeven moment bestond de helft van het personeel uit vrouwen. De film laat zien hoe vrij we kunnen zijn als we ons laten leiden door vrouwen. Mijn film gaat niet alleen over dokter Amani, maar over alle Syrische vrouwen, met een vrouwelijke held in de hoofdrol.”